Każdy z nas posiada własny, niepowtarzalny zestaw cech i predyspozycji. Różnimy się od siebie możliwościami, uzdolnieniami i zainteresowaniami. Tym, co nas łączy, jest potrzeba rozwoju, samorealizacji i uznania. W jaki sposób, jako nauczyciele, możemy odpowiadać na potrzeby naszych wychowanków, w tym tych ze szczególnymi uzdolnieniami?
Czym są szczególne uzdolnienia?
Trudno jest wrzucić wszystkie uzdolnienia uczniów do przysłowiowego „jednego worka” – tak naprawdę, ilu uczniów, tyle uzdolnień. Przeglądając dostępne opracowania i przyglądając się naszym podopiecznym, uwagę zwraca podstawowa łącząca ich cecha – a jest nią ciekawość, rozumiana jako chęć poznawania otaczającego świata, swoisty pęd do zdobywania wiedzy czy działania, zgłębiania, poszerzania swoich zainteresowań. Zdaniem ekspertów od dzieci zdolnych, Marii Mach i Marcina Brauna, to właśnie ciekawość jest podstawą uzdolnienia. Drugą ważną składową jest odpowiednia sprawność – intelektualna, sportowa czy artystyczna. Zamiłowanie do danej dziedziny czy tematu oraz swoista łatwość w ich eksplorowaniu i uprawianiu stanowią istotne warunki do zaistnienia i rozwijania szczególnego uzdolnienia.
Jak rozpoznawać szczególne uzdolnienia?
Literatura dostarcza nam narzędzi pomocnych w identyfikowaniu szczególnych uzdolnień. Należą do nich: Test Uzdolnień Wielorakich (W. Poleszak, R.Porzak, G. Kata) i Kwestionariusz Inteligencji Wielorakich (w oparciu o koncepcję Howarda Gardnera). Pozycje te mogą przydać się do skategoryzowania rozpoznawanych uzdolnień, poszerzenia wiedzy nauczyciela o wychowankach (szczególnie pomocne w edukacji wczesnoszkolnej) czy rozwijania autorefleksji u starszych uczniów. Naszym podstawowym nauczycielskim narzędziem może być obserwacja podopiecznych – dzięki niej nie umknie opisane wcześniej uczniowskie zamiłowanie i łatwość w zgłębianiu określonego wycinka wiedzy lub umiejętności. Przytoczeni wcześniej Maria Mach i Marcin Braun w swojej publikacji piszą, że „zdolny wyłoni się sam” i nie musimy koniecznie różnicować uczniów, dzielić ich na mniej lub bardziej zdolnych. Możemy również kreować sytuacje sprzyjające ujawnieniu zainteresowań i uzdolnień uczniów – należą do nich lekcje projektowe, eksperymenty, wycieczki do instytucji kultury.
Uczeń zdolny, czyli jaki?
Wiemy już, że uczeń zdolny cechuje się ciekawością poznawczą i łatwością przyswajania wiedzy i umiejętności z jednej lub wielu dziedzin. Często uczy się szybciej od rówieśników, opanowuje szerszy zakres materiału, jeśli dany temat lub zagadnienie go zainteresuje, pogłębia je, dopytując, korzystając z dodatkowych źródeł informacji. Uczniowie zdolni są dociekliwi, bywają wnikliwymi obserwatorami, prezentują szeroki zakres wiedzy na dany temat, nierzadko posługują się bogatym słownictwem. Niektórzy wcześniej od swoich kolegów opanowali umiejętność czytania i pisania, inni sprawniej niż rówieśnicy radzą sobie z zadaniami matematycznymi, kojarzeniem faktów, wyciąganiem wniosków. Tak jak każdy z nas, uczniowie zdolni różnią się od siebie, posiadają unikatowy zestaw cech – nie wszystkie wyżej przytoczone musimy zaobserwować, by stwierdzić, że mamy do czynienia z uczniem zdolnym. Zasadnicze znaczenie ma tutaj zamiłowanie, ciekawość, łatwość działania w jednym lub kilku obszarach, które mogą za sobą pociągać osiąganie wysokich wyników.
Jakiego wsparcia potrzebują uczniowie zdolni?
Odpowiedź na to pytanie brzmi: takiego, jak każdy inny uczeń, czyli – dostosowanego do swoich potrzeb. Dzięki doniesieniom neuronauki wiemy, że mózg najłatwiej uczy się tego, co lubi i co przychodzi mu z łatwością – warto więc opierać proces uczenia się na mocnych stronach, rozwijać je i wzmacniać. Pomocne mogą być w tym zewnętrzne instytucje, specjalizujące się w danej dziedzinie – kulturalnej, sportowej czy naukowej. Istnieje ryzyko, że uczeń uzdolniony w określonym kierunku pominie w swojej edukacji mniej atrakcyjne dla niego przedmioty czy zagadnienia. Warto pokazywać podopiecznemu różne perspektywy, a przede wszystkim ukazywać sens i użyteczność przedstawianej wiedzy, nawet jeśli nie jest ona w stu procentach porywająca.
Presja na wysokie wyniki ze wszystkich przedmiotów może być szkodliwa – warto, aby każdy uczeń rozpoznał, co jest dla niego ważne i ciekawe, skupiając na tym obszarze swoje wysiłki. Niektóre uzdolnienia i łatwość w danej dziedzinie towarzyszą nam przez całe życie, inne zainteresowania zmieniają się – mózg dziecka i nastolatka rozwija się, jest cały czas w budowie; naturalne jest, że to, co było zamiłowaniem jeszcze wczoraj, dziś już nie budzi takiego zachwytu, z kolei wczorajsze trudności w opanowaniu danego materiału dziś nie sprawiają większego problemu. Pamiętajmy również, że wysoki poziom rozwoju intelektualnego nie zawsze idzie w parze z rozwojem społeczno-emocjonalnym, co ma znaczenie zwłaszcza w przypadku młodszych uczniów. Obserwując bystrego, wnikliwego, świetnie wysławiającego się kilkulatka, możemy ulec pokusie traktowania go jak małego dorosłego, niejako „odmawiając mu prawa” do jeszcze dziecięcej impulsywności i emocjonalności.
Zamiast podsumowania
Praca w zróżnicowanym zespole klasowym, w którym znajdują się zarówno uczniowie o szczególnych uzdolnieniach, jak i z trudnościami w uczeniu się, stanowi wyzwanie. Pomocą w sprostaniu mu może być zorganizowanie grup: w jednej uczniowie mniej zainteresowani danym tematem opanowują podstawowe wiadomości, w kolejnej jest przestrzeń na pogłębianie materiału. Ciekawym pomysłem jest również przygotowanie dwóch wersji pytań podczas opracowywania lub sprawdzania materiału: mniej i bardziej złożonej i umożliwienie uczniowi wybranie tego, nad którym chce pracować.
Uzdolnienia stanowią ogromny życiowy potencjał, a jednocześnie pewne zobowiązanie – uczniowie je przejawiający w wielu polskich szkołach znajdują w nauczycielach wsparcie i pomoc w dostrzeżeniu i rozwijaniu swoich zainteresowań. Nauczyciel nie jest osamotniony w tym zadaniu, realizując je w pierwszej kolejności z rodzicami podopiecznego, może również skorzystać z pomocy poradni psychologiczno-pedagogicznej i zewnętrznych instytucji, w których talent ucznia może być szlifowany.
Literatura:
- M. Mach. M. Braun, Zdolne dziecko. Pierwsza pomoc, publikacja dostępna na stronie Krajowego Funduszu na rzecz Dzieci, https://fundusz.org/zdolne-dziecko-pierwsza-pomoc/, dostęp z dnia 12.01.2025
- M. Mach, M. Braun, Jak pracować ze zdolnymi? Poradnik dla nauczycieli i rodziców, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2012
- https://samorzad.gov.pl/web/poradnia-pp-hajnowka/jak-rozpoznac-ucznia-zdolnego-w-klasie, dostęp z dnia 11.01.2025
- https://ore.edu.pl/2015/06/test-uzdolnien-wielorakich-tuw/, dostęp z dnia 12.01.2025
- https://cloud-2.edupage.org/cloud/TEST-INTELIGENCJI-WIELORAKIEJ.pdf?z%3AYhUNN5QDtLHDpfwuQnXTm1tMbF%2F68qHwmX4UuQz51W34tNMicMaynWHZbfMHkVP9, dostęp z dnia 12.01.2025
Artykuł pt. Jak wspierać uzdolnionych uczniów opracowała: Urszula Wesół – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli
