Celem artykułu jest zaprezentowanie metody pracy terapeutycznej z młodzieżą zagrożoną
niedostosowaniem społecznym przy wykorzystaniu treningu gry szachowej w Młodzieżowym Ośrodku Socjoterapii w Jeleniej Górze. Projekt został nazwany „Mistrz szachownicy” i został zaaranżowany na podstawie Oświadczenia Parlamentu Europejskiego w sprawie wprowadzenia do systemów oświaty w Unii Europejskiej programu „Szachy w szkole” (0050/2011), 15.03.2012.
Projekt „Mistrz szachownicy” był koordynowany przez psychologa pracującego w MOS
Jelenia Góra. Zawsze uważałem, że dla dzieci z zakłóconym przebiegiem rozwoju psychicznego najlepsza jest edukacja przez doświadczenie. To myślenie wywodziło się z przemyśleń na temat teorii wychowania przedszkolnego Montessori, która to zakładała, że uczenie się dziecka przebiega najlepiej w wieku przedszkolnym, przez udane doświadczenie na przedmiotach. Przeprowadzone przez dr Montessori obserwacje rodzajów przedmiotów, które sprawiają dzieciom przyjemność i do których wielokrotnie wracają, doprowadziły do zaprojektowania wielu sekwencyjnych pomocy edukacyjnych, pobudzających różne zmysły i pozwalających na dokonanie autokorekty. Były to m.in.: koraliki i wrzeciona do nauki algebry, walce i patyki do nauki geometrii, globusy, foremki etc. Dziecko dzięki doświadczeniu w badaniu rożnych przedmiotów – ich manipulowaniu i poznawaniu, otrzymuje pozytywne wzmocnienia w oparciu, o które buduje swoje podejście do
świata, będąc pewnym siebie, ciekawym, dociekliwym, zaangażowanym.
Pomysł planowanej gry w szachy przez dzieci w MOS nie zrodził się, by dzieci były
szachistami i grały w turniejach, ale po to, by stworzyć przestrzeń terapeutyczną, w której
wychowankowie mogli być jednocześnie spontaniczni, a z drugiej strony trzymali się pewnych norm i reguł. Nauka gry w szachy była więc tematem trzeciorzędnym. Po drodze, na drugim planie, było zdobywanie, czy raczej rozwijanie takich kompetencji jak: zdolności poznawcze, rozwój kreatywności, umiejętności matematycznych i poprawa siły koncentracji uwagi, z którą mają problem dzieci z trudnościami emocjonalnymi. Same osiągnięcia szkolne ucznia nie są argumentem do selekcji młodzieży, kto może grać w szachy, a kto nie. Większą rolę odgrywają tu czynniki motywacyjne i osobowościowe w postaci zainteresowania, dociekliwości, rywalizacji, chęci wygrywania etc.
Naukowcy uznali grę w szachy jako sposób na kształtowanie umiejętności, które mogą być
cenne w wielu innych dziedzinach. Należą do nich: identyfikacja problemu, rozwiązywanie
problemów, umiejętność planowania, umiejętność podejmowania decyzji, odpowiedzialność za podjęte decyzje, kreatywność, myślenie logiczne, analityczne, cierpliwość, umiejętność
dokonywania oceny sytuacji, rozsądek, samodyscyplina (Gobet de Voogt, Retschitzki, 2004;
McClain, 2005; Storey, 2000, za: Adams, 2012). Opanowanie tych umiejętności w wyniku treningu szachowego pomaga dzieciom przenieść je na inne obszary (za: Bałman, Łukasiewicz-Wielba, 2017).
Podstawą do decyzji o możliwości treningu z dziećmi z orzeczeniami PPP, o zagrożeniu
niedostosowaniem społecznym było, że badania psychologiczne przeprowadzone przez psychologa w poradni, określały potencjał dziecka na mieszczący się w normie intelektualnej lub wyższy od przeciętnej. Następnie, do gry w szachy byli zapraszani wszyscy wychowankowie, ale tylko ci ćwiczyli dalej, którzy przejawiali ciekawość i zainteresowanie, co pozwoliło na utrzymanie ich uwagi do samego końca projektu. Część wychowanków, po kilku próbach gry, podejmowało decyzję o wycofaniu się z uczestnictwa w programie, twierdząc, że nie lubi tej gry.
Zajęcia szachowe odbywały się w świetlicy Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii w Jeleniej
Górze lub gabinecie psychologa. Uczestniczyło w nich z reguły 6 wychowanków – 3 pary. Na
zajęciach wykorzystywane były materiały w postaci książki na temat nauczania dzieci gry szachowej, tablica magnetyczna z zestawem szachów, trzy szachownice. Czas trwania zajęć wynosił 1,5 godziny. Plan zajęć obejmował przypomnienie zagadnień z poprzednich zajęć. Omówienie nowego tematu np. „Funkcja gońca na szachownicy i sposoby poruszania”. Ćwiczenia ruchów daną figurą i na koniec gra szachowa w parach z wykorzystaniem nowo nabytej wiedzy. Obecni nie raz na zajęciach inni nauczyciele mogli zaobserwować, jak pracuje na zajęciach młodzież, jak koncentruje swoją uwagę nad zadanym ćwiczeniem, jak wychowanek reguluje zachowania społeczne w obrębie zasad gry w szachy. Po każdych zajęciach zaproszeni nauczyciele i wychowawcy dzielili się swoimi uwagami na temat realizacji i przebiegu zajęć. Wspólnie mogliśmy zobaczyć jak mocno nieraz zaangażowani są wychowankowie w grę i jak wiele potencjału posiadają w sobie, jeśli chodzi np. o koncentrację uwagi czy dostosowanie własnego „tonu emocjonalnego” do
oczekiwanego w danej sytuacji.
Gra szachowa przyczyniała się do rozwijania wielu umiejętności o charakterze
uniwersalnym i niezbędnym w życiu każdego człowieka. Wychowankowie, którzy uczestniczyli w projekcie, uczyli się między innymi: cierpliwości, przestrzegania określonych zasad w zakresie funkcjonowania społecznego, radzenia sobie z porażkami lub zwycięstwami, logicznego myślenia i wybierania danych strategii, prowadzenia negocjacji, dyskusji, giętkości i płynności myślenia. Gra szachowa uczyła współpracy w grupie i współdziałania.
Początek projektu „Mistrz szachownicy” w MOS Jelenia Góra dotyczy współpracy z Klubem
Logicznym Stowarzyszenia Piechowice, w którym to odbywały się treningi szachowe „pod batutą” profesjonalnego trenera. Treningi odbywały się raz w tygodniu w Piechowickim Centrum Kultury przez dwie godziny zegarowe. Po pierwszych treningach, młodzież ośrodka wystąpiła w pierwszym szachowym turnieju kwalifikowanym. Jeden z wychowanków zajął wtedy miejsce w pierwszej dziesiątce, co było miłym zaskoczeniem dla wszystkich, że można w tak krótkim czasie osiągnąć taki wynik. Po turnieju zajęcia odbywały się dla młodzieży na terenie ośrodka. Zajęcia miały na celu propagowanie gry szachowej jako skutecznej metody rozwijającej logiczne myślenie u młodzieży zagrożonej niedostosowaniem społecznym i mającej pozytywny wpływ na rozwój
psychospołeczny jednostki, wprowadzając do niego takie pozytywne obszary funkcjonowania jak: podwyższona samoocena, umiejętność zdrowej rywalizacji, panowanie nad własnymi emocjami, nabywanie wartości uczciwości, sprawiedliwości w respektowaniu reguł i zapisów regulaminów. Wtedy też w ramach programu organizowane były miniturnieje szachowe dla wychowanków, po to, by wzmocnić rywalizację oraz pokazać dodatkowy cel do osiągnięcia, którym było wygranie turnieju i otrzymanie nagrody za uczestnictwo i za zdobycie miejsca na podium.
Gra w szachy uważana jest za grę „fair play”, gdyż trudno w niej o oszustwo podczas
rywalizacji. Wychowankowie często popełniali błędy, np. często mylili ruch po skosie gońca,
prowadząc go nieprawidłowo po linii ukosu, ale obok właściwego toru, ale prawie zawsze starali się respektować reguły ustalone w rozgrywkach, nie mówiąc już o regułach w turniejach szachowych. Szachy dają równe szanse każdemu, co jest bardzo istotne dla młodzieży zagrożonej niedostosowaniem społecznym, rozpoczynającej naukę gry. Jest to bardzo ważny argument, dzięki któremu uczeń nie zniechęcał się łatwo, a wręcz odwrotnie, mobilizując się, osiągał lepsze wyniki, dążąc do wygranej. Gra w szachy mogła zapobiegać zachowaniom agresywnym, a szczególnie wśród wychowanków nadpobudliwych, mających problemy z koncentracją, gdyż zaangażowanie w ukierunkowane działanie na wygraną, powodowało skoncentrowanie na dotarcie do celu i eliminację rozproszenia wyrażanego w nadmiernych ruchach ciała. Szachy stosowane jako terapia mogły przyczynić się do zapobiegania antyspołecznym zachowaniom wychowanka, niwelując złe cechy
osobowości. Wychowankowie z zaburzeniami emocjonalnymi mają zazwyczaj niską samoocenę, jednakże podczas rozgrywek, dzięki zwycięskim partiom, ich stan mógł ulec zmianie, zyskując lepszy wizerunek w społeczności ośrodka i w środowisku rodzinnym. Grając w szachy, wychowanek mógł również skutecznie rozwijać kompetencje społeczne. W szachach zawsze mamy do czynienia z interakcją społeczną, a także z emocjami, które jako mocniejsze lub słabsze, muszą zostać objęte kontrolą, a raczej jej próbą, przez wychowanka. Gra w szachy doskonale ćwiczyła u uczniów radzenie sobie ze stresem oraz uczyła oswajania się z porażką, co dla niektórych chłopców jest zadaniem niełatwym. Grając, wychowanek poznawał własne reakcje na stres, uczył się, w jaki sposób najlepiej pokonywać trudności i dzięki temu łatwiej było mu radzić sobie z sytuacjami stresowymi w szkole, w domu. Podejmując decyzje o ruchu daną bierką, należało liczyć się z
konsekwencjami – szachy kształtowały u wychowanków cechy takie jak: opanowanie, koncentracja, determinacja, cierpliwość, wytrwałość, odwaga. Młody człowiek nabierał szacunku dla drugiego, gdyż żadnego przeciwnika nie wolno lekceważyć w grze. Gra w szachy uczyła zdrowej rywalizacji i postępowania według zasad fair play.
Entuzjaści edukacji przez szachy podkreślają także jej profilaktyczną funkcję,
umożliwiającą zapobieganie niepożądanym zachowaniom młodzieży. Edukacja ta daje możliwość twórczego zagospodarowania czasu, budowania adekwatnej samooceny, służy zaspokajaniu potrzeb (ruchu, ekspresji, kontaktu z innymi), pozwala na przeżycie pozytywnych emocji (za: Bałman, Łukasiewicz-Wielba, 2017).
Dzisiaj można powiedzieć, że projekt „Mistrz szachownicy” prowadzony w MOS Jelenia
Góra, przyniósł oczekiwany skutek. Zyskaliśmy nowe, skuteczne narzędzie pracy z tzw. „trudną” młodzieżą, polegające na wykorzystaniu całego potencjału młodej osoby i umożliwiające jej wejście na lepszy, wyższy poziom funkcjonowania. Oczywiście nie wszystkim dzieciom w MOS można było pomóc, poprzez wykorzystanie tej metody pracy, ale choćby jednej osobie można było by pomóc w jeden sposób, naszym zadaniem jest to wykorzystać.
Trening szachowy może więc przynieść wiele pożądanych korzyści edukacyjnych czy
terapeutycznych. Mimo że zdaniem niektórych autorów (Gobet i in., 2004), zajmujących się
badaniem wpływu zajęć szachowych, są to „zyski niskiego rzędu”, takie jak poprawa uwagi i
koncentracji, wzrost zainteresowania nauką, a nie „zyski wysokiego rzędu”, takie jak podniesienie poziomu inteligencji, umiejętność logicznego myślenia czy rozwój kreatywności, to przytoczone wyniki badań zaprzeczają takiemu podejściu, a wręcz zachęcają do dalszego zgłębiania zagadnienia wpływu zajęć szachowych na rozwój dziecka (za: Bałman, Łukasiewicz-Wielba, 2017).
W trakcie pisania artykułu użyłem cytatów z dostępnej w Internecie publikacji pt.
„Innowacyjne wspieranie rozwoju uczniów. Projekt Edukacja przez Szachy w Szkole” autorstwa A. Baum, J. Łukasiewicz Wielba, J. Wiśniewska, I. Konieczna.
Autor: Bernrad Gorzelski – Czytelnik Portalu
Psycholog w Młodzieżowym Ośrodku Socjoterapii w Jeleniej Górze