W pracy nauczyciela, oprócz wielu satysfakcjonujących i pasjonujących momentów, nie brakuje stresujących sytuacji, do których z pewnością należą trudne zachowania uczniów. Co należy przez nie rozumieć i co się za nimi kryje?
W psychologii termin zachowania trudne odnosi się do tych zachowań, które przeszkadzają w funkcjonowaniu osobie lub społeczności, w której ona żyje. Mogą przybrać formę zdarzeń zakłócających przebieg wydarzeń, np. lekcji; zachowań destrukcyjnych (niszczenia mienia, wytworów, prac) lub agresywnych i autoagresywnych. Niektóre z nich mają charakter wyuczony i są świadomie używane w określonym celu. Inne pojawiają się wskutek przeciążenia układu nerwowego i zablokowania możliwości poradzenia sobie z doświadczanymi trudnościami w konstruktywny sposób. Takie sytuacje mogą się pojawiać szczególnie wtedy, gdy:
- pracujemy nad czymś, co sprawia nam trudność,
- uważamy, że ktoś nam dokucza lub sprawia nam przykrość, jesteśmy traktowani lekceważąco lub niesprawiedliwie,
- jesteśmy zmęczeni.
W tych sytuacjach pojawia się napięcie, które u ucznia z zaburzeniami zachowania, może eskalować i doprowadzić np. do wybuchu agresji. Naszą uwagę powinny zwrócić w szczególności:
- nadmierna ruchliwość, pobudzenie psychoruchowe,
- nagłe zajmowanie się sprawą, która nie była wcześniej istotna,
- zaczepki słowne, niezrozumiałe mruczenie pod nosem, rozrzucanie rzeczy,
- milczenie, zacięta mina, postawa „wszystko na nie”, nieprzyjmowanie argumentów.
Znając te sygnały, możemy podjąć działania, które pomogą nie dopuścić do rozkręcenia się trudnego zachowania:
- odwracanie uwagi („zobaczmy, co jest za oknem”), zaproponowanie innej czynności,
- rozładowanie napięcia przez aktywność fizyczną,
- rozmowa na inny temat, opowiedzenie anegdoty, żartu.
Takie strategie składają się na technikę rozminowania, która ma na celu odwrócenie uwagi dziecka od tego, co wywołuje złość. Kolejna technika znajdująca zastosowanie w pracy z trudnymi zachowaniami to ignorowanie – świadoma decyzja o nieobdarzaniu uwagą dziecka w trakcie trwania trudnego zachowania: odmawiamy rozmowy z dzieckiem, nie utrzymujemy kontaktu wzrokowego, udajemy mocno zaangażowanych w inne działanie, lecz cały czas kontrolujemy sytuację. Nie wszystkie trudne zachowania możemy zignorować – zachowania agresywne lub destrukcyjne musimy natychmiast przerwać, a wobec braku wykonania obowiązku wyciągamy konsekwencje. Ignorowanie może okazać się skuteczne w przypadku zachowań demonstracyjnych, takich jak wywracanie oczami, wzdychanie, marudzenie, narzekanie, wykłócanie się i wyrywanie się do odpowiedzi.
Kluczową, choć niełatwą sprawą, jest pozostanie mistrzem spokoju – to nauczyciel musi wykazać się większą dojrzałością i nie dopuścić do nakręcenia się spirali negatywnych emocji. Nie zawsze uda się nam w pełni zarządzać własnymi emocjami, ale warto wypracowywać w sobie postawę pozostawania niewzruszonym wobec demonstrowanych trudnych zachowań.
Psycholodzy porównują obdarzanie uwagą dziecka w trakcie prezentowania trudnego, a zwłaszcza prowokacyjnego zachowania, do dolewania oliwy do ognia. Konsekwentna postawa nauczyciela oraz zastosowanie techniki rozminowania lub wygaszania, daje szansę na rozładowanie trudnego zachowania, zanim rozkręci się do rozmiarów, których zignorować się nie da. Wówczas mamy do czynienia z pożarem, który trzeba jak najszybciej ugasić. Przystępując do gaszenia pożaru, należy odpowiedzieć sobie na pytania: Czy ja jestem bezpieczny? Czy grupa jest bezpieczna? Czy sprawca jest bezpieczny? Jeśli odpowiedź na którekolwiek z pytań brzmi: nie, to oznacza, że musimy podjąć natychmiastowe działania przywracające bezpieczeństwo (przytrzymujemy sprawcę, prosimy spokojnego i odpowiedzialnego ucznia o powiadomienie dorosłego, który zapewni bezpieczeństwo grupie i w razie potrzeby wyprowadzi ją na zewnątrz lub w inny, wypracowany wcześniej sposób, wzywamy pomocy).
Podczas gaszenia pożaru nie zastanawiamy się, dlaczego miasto płonie; podobnie, nie perswadujemy, nie rozmawiamy, nie negocjujemy z agresywnym dzieckiem. Na to przyjdzie czas znacznie później; w zupełnie innym dniu wracamy do sytuacji, stawiając np. następujące pytania: Czy wiesz, co się stało? Co do tego doprowadziło? Co mogłeś zrobić inaczej? Jakie poniesiesz konsekwencje? Konsekwencje mogą wiązać się z koniecznością rekompensaty wyrządzonych szkód lub utratą przywilejów. Warto je wcześniej ustalić np. w formie kontraktu.
Równie ważna jest praca na pozytywach – z psychologii wiemy, że większą skuteczność przynosi wzmacnianie zachowań pożądanych niż wygaszanie niepożądanych, dlatego obdarzajmy uwagą naszego ucznia, gdy zachowuje się w sposób, na którym nam zależy. W długofalowej strategii możemy również sięgnąć po pochwały czy system żetonowy.
Praca z zachowaniem trudnym jest procesem długotrwałym, obejmuje analizę danego zachowania, ustalenie jego przyczyn i rozpisania strategii reagowania oraz systemu konsekwencji, a nade wszystko, zaangażowania i cierpliwości ze strony nauczyciela. Warto jednak podjąć ten wysiłek, bowiem problem, nad którym się nie pochylimy, będzie narastał. Reedukacja trudnych zachowań wymaga czasu, wiedzy, niekiedy włączenia specjalistycznych oddziaływań. Istnieją jednak techniki i narzędzia, które są do dyspozycji nauczyciela tu i teraz: obserwacja ucznia, rozminowanie, świadome kierowanie własną uwagą i zarządzanie emocjami.
Najistotniejszą kwestią w pracy z trudnymi zachowaniami wydaje się przyjęcie konsekwentnej i nieugiętej postawy wobec prezentowanych trudności, świadomość konieczności zachowania spokoju i aktywnego poszukiwania rozwiązań, również z wykorzystaniem porad specjalistów i wiedzy zawartej w fachowej literaturze.
Bibliografia:
- A. Pisula, A. Kołakowski, Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2020
- A. Kołakowski (red.), Zaburzenia zachowania u dzieci. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2013
- M. Zielińska, Jak reagować na agresję uczniów? Skuteczne techniki radzenia sobie z problemem, wyd. Harmonia, Gdańsk 2012
Autor: Urszula Wesół – pedagog, pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli
