Każdego dnia odbieramy miliony informacji pochodzących zarówno z naszego ciała (napięcie mięśni, ułożenie stawów, praca narządów wewnętrznych), jak i z otoczenia (bodźce słuchowe, wzrokowe, dotykowe, węchowe, smakowe). Za ich odbieranie, segregowanie, interpretowanie oraz integrowanie w spójną całość odpowiedzialny jest proces integracji sensorycznej.
Rozpoczyna się on jeszcze w życiu płodowym i towarzyszy nam na przestrzeni całego życia, leżąc u podstaw nie tylko sprawnego funkcjonowania organizmu, orientacji w schemacie własnego ciała i otaczającej przestrzeni, ale również oddziałując na bardziej złożone czynności, takie jak: czytanie, pisanie i inne umiejętności potrzebne do nauki w szkole.
Wczesne sygnały zaburzeń integracji sensorycznej
Według ekspertów zajmujących się integracją sensoryczną, dojrzałość składających się na nią czynności powinna ukształtować się do około siódmego roku życia. Nie zawsze jednak rozwój człowieka przebiega według norm określonych w podręcznikach – podobnie jak w innych obszarach funkcjonowania, tak również w zakresie integracji sensorycznej, może dojść do zaburzeń czy nieprawidłowości. Ich wczesnymi sygnałami, które powinny zwrócić uwagę opiekunów, są między innymi:
- częste upadki, potykanie się
- trudności w rozróżnianiu lewej i prawej strony ciała oraz kierunków w przestrzeni, słaba ocena odległości, utrzymujące się po 6 r.ż.
- brak ustalonej lateralizacji po 7 r.ż.
- przesadna niechęć lub zbytnie (nienaturalne) zamiłowanie do huśtawek, strach przed oderwaniem stóp od podłoża, nadmierne reakcje występujące po huśtaniu się i obracaniu (np. wymioty, nudności)
- trudności z zasypianiem i utrzymaniem rytmu snu i czuwania, płaczliwość, rozdrażnienie, trudna do opanowania ruchliwość, pobudzenie emocjonalne – utrzymujące się mimo braku wyraźnej przyczyny
- trudności z opanowaniem złożonych umiejętności ruchowych, np. jazda na rolkach czy na rowerze
- trudności z opanowaniem umiejętności samoobsługowych lub grafomotorycznych
- wyraźny i przesadnie manifestowany opór przed obcinaniem paznokci, czesaniem włosów, noszeniem ubrań wykonanych z określonych tkanin
- brak tolerancji na dotyk o normalnym nasileniu lub szukanie nadmiernie intensywnych doznań dotykowych i prioproceptywnych – ocieranie się o przedmioty, zamiłowanie do silnego uścisku
- unikanie głaskania, przytulania
- zamiłowanie tylko do jednego lub kilku rodzajów potrawy
- trudności z połykaniem, żuciem
- trudności z czytaniem, pisaniem, rozumieniem poleceń, planowaniem aktywności, radzeniem sobie z emocjami lub nawiązywaniem relacji z innymi również mogą mieć podłoże sensoryczne, szczególnie, jeśli nie znajdujemy dla nich innego racjonalnego uzasadnienia.
Zaobserwowanie któregoś z przytoczonych objawów nie musi przesądzać o występowaniu zaburzeń integracji sensorycznej. Jeśli jednak dane zachowanie występuje w stopniu utrudniającym codzienne funkcjonowanie dziecka, warto skonsultować je ze specjalistą z zakresu integracji sensorycznej, który może wykluczyć lub potwierdzić występowanie zaburzeń (dysfunkcji) integracji sensorycznej.
Czym są zaburzenia integracji sensorycznej?
Zaburzenia integracji sensorycznej wynikają z nieprawidłowości w zakresie przetwarzania bodźców zmysłowych. Specjaliści wyróżniają trzy typy zaburzeń:
- nadwrażliwość, kiedy dziecko reaguje na bodźce silniej niż większość populacji
- podwrażliwość, to sytuacja, w której do wygenerowania odpowiedzi układu nerwowego dziecka potrzebny jest bodziec o dużej sile
- poszukiwanie sensoryczne, gdy dziecko samo próbuje dostarczyć sobie odpowiedniej ilości bodźców, mimo ich występowania w ilości i sile wystarczającej dla ludzi o typowym funkcjonowaniu sensorycznym.
Co zrobić w przypadku podejrzenia występowania dysfunkcji integracji sensorycznej?
Omówione dysfunkcje mogą manifestować się w funkcjonowaniu każdego ze zmysłów. W niniejszym artykule skupimy się na działaniu i sposobach wspierania tzw. układów bazowych (bliskich), a więc: zmysłu przedsionkowego, dotykowego i czucia głębokiego.
Układ przedsionkowy pozwala nam sprawnie orientować się w układzie własnego ciała i otoczeniu, zachować równowagę, planować i kontrolować ruchy ciała. Dziecko, które jest nadwrażliwe w tym obszarze, może poruszać się powoli i ostrożnie, sprawiać wrażenie niezdarnego, unikać huśtania, kręcenia się, zjeżdżania, manifestować lęk wysokości, lęk przed zmianą pozycji ciała czy poruszania się na schodach. Dziecko podwrażliwe przedsionkowo może mieć trudności w zorientowaniu się w zmianie pozycji ciała czy zareagowaniu w sytuacji upadku. Dzieci poszukujące wrażeń przedsionkowych manifestują dużą potrzebę ruchu, energicznie kręcą głową, wpadają na meble lub inne przeszkody, chętnie korzystają z fotela obrotowego lub bujanego. Diagnozę i terapię wymienionych nieprawidłowości przeprowadza wyłącznie specjalista, jednak każdy nauczyciel czy terapeuta, jak również rodzic, może wzbogacić codzienność dziecka o aktywności stymulujące rozwój układu przedsionkowego:
- ćwiczenia przechodzenia po ławeczce równoważnej, przechodzenie stopa za stopą po rozłożonej linie
- skakanie po materacu, skakanie obunóż do obręczy, przeskakiwanie z jednej strony linii na drugą
- skakanie i stanie raz na jednej, raz na drugiej nodze
- turlanie się po materacu
- podnoszenie woreczków i wrzucanie ich do celu, raz jedną, raz drugą ręką
- przechodzenie przez tunel
- pokonywanie toru przeszkód
- huśtanie się w kocu, na huśtawkach, skakanie na trampolinie.
Proponując dziecku poszczególne aktywności, pamiętajmy, że ćwiczeń nie wykonujemy na siłę – naszym zadaniem jest dostarczanie bodźców, systematyczne ich powtarzanie w tempie, które dyktuje rozwój dziecka.
Drugim ważnym bazowym układem zmysłowym jest, obok układu przedsionkowego, układ czuciowy, odpowiadający zarówno za czucie powierzchniowe – dotyk, jak i głębokie – propriocepcję. Objawy dysfunkcji w tym obszarze mogą obejmować:
- w przypadku nadwrażliwości: lęk i wrogość przed dotykiem, przebywaniem blisko innych osób, czynnościami pielęgnacyjnymi (mycie włosów, obcinanie paznokci), duże wyczulenie na łaskotanie, głaskanie czy nawet lekki dotyk
- w przypadku podwrażliwości: niezauważanie dotyku, nacisku, zmiany temperatury, niewielkie reakcje na uderzenie, zadrapanie, siłowe obchodzenie się z przedmiotami, niszczenie ich (niecelowe), rozluźnione napięcie mięśniowe
- w przypadku poszukiwania sensorycznego: wkładanie przedmiotów do ust, wkładanie do buzi dużej ilości jedzenia, żucie, gryzienie, np. odzieży, pocieranie dłoni, stóp, innych części ciała o faktury, potrząsanie przedmiotami, poszukiwanie wibracji, przytulania czy łaskotania, celowe wpadanie na przedmioty, obijanie piętami o podłogę czy o krzesło, postukiwanie, potrząsanie dłońmi.
Strategie normalizujące pracę układu czuciowego – powtórzmy – nie opierające się o specjalistyczne oddziaływania, ale możliwe do włączenia w codzienność dziecka, to np.:
- zabawy materiałami o różnych fakturach
- zagadki dotykowe, zabawa w „tajemniczy worek” – rozpoznawanie przedmiotów bez użycia wzroku, za pomocą dotyku
- masaż ciała różnymi przedmiotami – gąbką, pędzlem, masażerem
- wyszukiwanie drobnych przedmiotów ukrytych w pudle wypełnionym materiałem sypkim
- modelowanie w masach plastycznych, sensorycznych
- kreślenie palcem w kaszy, piasku, bułce tartej
- wylepianie plasteliną, wyklejanie papierem
- ugniatanie kul z różnego rodzaju papieru (papier rysunkowy, pakowy, gazeta, folia)
- wodzenie palcem po wzorach narysowanych na różnym podłożu, np. na papierze, folii, tablicy, tacy z materiałem sypkim
- rysowanie na plecach, dłoniach dziecka kształtów, wzorów
- przenoszenie butelek o różnej wadze
- przepychanie ciężkich przedmiotów
- gra w kręgle zrobione z butelek wypełnionych różnymi materiałami (wodą, ziarnami, papierem, piaskiem)
- zabawy w siłowanie się, przeciąganie liny, przepychanie (z zachowaniem bezpieczeństwa i szacunku dla partnera)
- przechodzenie bosymi stopami po różnych fakturach, np. folii bąbelkowej, malarskiej, trawie, piasku.
Wykorzystując zaproponowane wyżej strategie, proponując dziecku zróżnicowane bodźce i oswajając je z tymi, które sprawiają mu trudność, możemy wspomóc normalizację funkcjonowania układów zmysłowych, uzupełniając tym samym specjalistyczne oddziaływania prowadzone przez wykwalifikowanego terapeutę. Nie każdy nauczyciel posiada kwalifikacje i kompetencje do zdiagnozowania i prowadzenia terapii integracji sensorycznej; każdy z nas może jednak postarać się zauważyć specyficzne potrzeby dziecka i odpowiadać na nie, np. z wykorzystaniem przedstawionych w artykule sposobów.
Bibliografia:
B. Odowska-Szlachcic, Terapia integracji sensorycznej. Ćwiczenia usprawniające bazowe układy zmysłowe i korygujące zaburzenia planowania motorycznego. Zeszyt 1, wyd. Harmonia, Gdańsk 2011
J. Kapuścińska-Kozakiewicz, Gry i zabawy w integracji sensorycznej, wyd. Forum Media Polska, Poznań 2019
C. Cranowitz, Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, wyd. Harmonia, Gdańsk 2012
C. Koscinski, Interwencje sensoryczno-motoryczne. Jak za pomocą ruchu poprawić ogólne funkcjonowanie ciała, wyd. Harmonia, Gdańsk 2019
Autor: Urszula Wesół – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli