We współczesnych środowiskach edukacyjnych coraz częściej postuluje się odejście od tradycyjnego modelu oceniania w postaci skali stopni od 1 do 6. Powodem takich działań są wyniki badań, według których system ten uchodzi za nieefektywny, niesprawiedliwy czy wręcz opresyjny.
Z sondażu przeprowadzonego przez Stowarzyszenie dO!Pamina Lab wśród ponad 1000 uczniów na różnych etapach edukacji aż 59% badanych stwierdziło, że ocena „nigdy nie jest” lub „rzadko jest dla nich motywacją i pozytywną informacją zwrotną”. Jeszcze większy odsetek – 75%, zadeklarował doświadczenie niesprawiedliwości w procesie oceniania, którego nieodłącznym elementem wydaje się również strach, ponieważ aż 58% respondentów wskazało, że oceny boi się „zawsze” lub „często”. Niepochlebne opinie na temat omawianego systemu pojawiały się oczywiście znacznie wcześniej – w publikacji M.V. Convingtona i K.M. Teela pt. Motywacja do nauki można przeczytać, że „stopnie burzą relacje między uczniami a nauczycielami, są podłożem wielu konfliktów”, „zdobywanie dobrych ocen staje się ważniejsze niż samo uczenie się” oraz że „ocenianie za pomocą stopni zachęca uczniów do oszukiwania, co spowodowane jest presją i chęcią dorównania innym”.
W obliczu tak pesymistycznych wniosków pojawia się potrzeba poszukiwania lepszych rozwiązań, które mogłyby wyeliminować powyższe skutki i zapewnić bardziej efektywny rozwój uczniów. Jednym z podejść rekomendowanych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej jest ocenianie kształtujące, stawiające za cel wspieranie i motywowanie podopiecznych do dalszej pracy, a nie jedynie wystawienie stopnia.
Czym jest ocenianie kształtujące?
Ocenianie kształtujące (OK) to koncepcja pracy, w zakresie której nauczyciel na bieżąco obserwuje postępy ucznia i dostarcza mu informacji zwrotnych, wspierających jego dalszy rozwój. W centrum uwagi nie znajduje się wynik, lecz proces uczenia się – to, jak uczeń myśli, wyciąga wnioski, rozwiązuje problemy. Kluczowym elementem oceniania kształtującego jest budowanie relacji i atmosfery zaufania, która sprawi, że podopieczni nie będą obwiali się porażek i zaczną traktować błędy jako naturalny etap nauki.
A co z ocenami?
Ocenianie kształtujące opiera się na oddzieleniu ocen kształtujących i sumujących w taki sposób, by uczeń mógł skoncentrować swoją uwagę na informacji zwrotnej przekazywanej przez nauczyciela.
Fundamenty oceniania kształtującego – résumé
Informacja zwrotna – część procesu komunikacji nauczycieli z uczniami dotycząca tego, czego i jak się uczą (komentarz zamiast oceny w postaci cyfry); spełnia ona swoją funkcję wtedy, gdy:
- nawiązuje do znanych uczniowi celów uczenia się i kryteriów sukcesu
- jest konkretnie sformułowana i przekazywana na bieżąco
- zawiera sugestie, w jaki sposób uczeń może poprawić wykonane zadanie
Warto pamiętać o tym, że informacja zwrotna nie jest przydatna tylko dla uczniów – dzięki niej nauczyciel zyskuje świadomość na temat postępów swoich podopiecznych i wie, w jaki sposób powinien zaprojektować kolejne lekcje.
Zrozumiałe i znane wszystkim cele i kryteria sukcesu – czynniki zapewniające transparentny proces uczenia się. Na ich podstawie uczniowie mogą samodzielnie planować naukę i śledzić swój rozwój. Są to aspekty, do których nauczyciel odnosi się przy formułowaniu informacji zwrotnej.
Wykorzystywanie błędu na rzecz uczenia się – taktyka, dzięki której pomyłki stają naturalnym elementem edukacji i nie doprowadzają do uczniowskiej rezygnacji z nowych, trudnych wyzwań. By mogła ona zaistnieć, w klasie musi panować przyjazna, bezpieczna atmosfera, oparta na dialogu pełnym zaufania.
Rozwijanie umiejętności samooceny i koleżeńskiej informacji zwrotnej – zdolności, które umożliwiają wypracowanie indywidualnych strategii uczenia się oraz monitorowanie pracy własnej i innych.
Wiara we własne możliwości – wewnętrzna motywacja do podejmowania wyzwań, dzięki której uczniowie wykazują się samodzielnością w podejmowaniu decyzji.
Współpraca i czerpanie z różnorodności – uczenie się w grupie, tj. praca w parach, zespołach. Gdy uczniowie przyjmują pozycję ekspertów dla siebie nawzajem, kształcą umiejętność współdziałania, która jest niezwykle potrzebna w dorosłym życiu.
Dlaczego ocenianie kształtujące jest skuteczne?
Liczne raporty i badania naukowe pokazują, że ocenianie kształtujące ma pozytywny wpływ na praktykę nauczania i ogólną atmosferę szkoły; poprzez stosowanie narzędzi i strategii OK uczniowie m.in.:
- wykazują się większą motywacją
- osiągają lepsze wyniki
- biorą odpowiedzialność za własne postępy
- rozumieją, dlaczego rozwijają konkretne umiejętności
- mają większe poczucie własnej wartości, ponieważ widzą, że każdy ich wysiłek zauważany i doceniany, niezależnie od tego, jaki jest efekt końcowy
Podsumowanie: PPP – powoli, podlewać, pomagać
Wprowadzanie oceniania kształtującego do systemu edukacyjnego, w którym główne role odgrywają egzaminy i oceny końcowe, może nie obyć się bez pewnych trudności. Poprzez hasło PPP – powoli, podlewać, pomagać – Danuta Sterna, pionierka wdrażania oceniania kształtującego do polskich szkół, zachęca więc do tego, by proces ten odbywał się małymi krokami i bez pośpiechu – zarówno z uważnością na potrzeby ucznia, jak i na gotowość samego nauczyciela. Dzięki możliwościom, jakie stwarzają narzędzia i strategie OK, szkoła staje się miejscem, w którym podopieczni nie tylko lepiej przyswajają wiedzę, lecz także uczą się, jak się uczyć – a jest to umiejętność potrzebna na każdym etapie życia.
Bibliografia i netografia:
- Covington M.V., Tell K.M., Motywacja do nauki, przekł. S. Pikiel, Gdańsk 2004 („Pedagogika – Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne”).
- https://pomagajsieuczyc.ceo.org.pl/tematy/ocenianie-ksztaltujace/definicja/, dostęp: kwiecień 2025.
- https://sus.ceo.org.pl/ocenianie-ksztaltujace/ocenianie-ksztaltujace-2/, dostęp: kwiecień 2025.
- https://szkolajestnasza.pl/2022/02/12/mlodzi-o-szkole-raport-z-badan/, dostęp: kwiecień 2025.
- Pintal D., Ocenianie kształtujące. Od koncepcji do praktycznej realizacji w klasie zróżnicowanej, Warszawa 2022, https://ore.edu.pl/2022/11/ocenianie-ksztaltujace-od-koncepcji-do-praktycznej-realizacji-w-klasie-zroznicowanej/, dostęp: kwiecień 2025.
- Stowarzyszenie dO!Pamina Lab, Młodzi o szkole. Raport z badań, Dąbrowa Górnicza 2022, https://szkolajestnasza.pl/2022/02/12/mlodzi-o-szkole-raport-z-badan/, dostęp: kwiecień 2025.
Autorka: Joanna Pałka
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli