Sześć myślowych kapeluszy to aktywizująca metoda dydaktyczna umożliwiająca uczenie się poprzez działanie, przeżywanie, poznawanie i odkrywanie. Opracował ją maltański psycholog twórczości i lekarz, Edward de Bono, w 1967 roku. Nazwa metody powstała ze skojarzenia procesu myślenia z nakryciem głowy. Nawiązuje do funkcjonującego w języku angielskim powiedzenia: „włożyć czapkę myślową”, które oznacza namyślanie, zastanawianie się nad czymś.
Założenie leżące u podstaw metody sześciu myślowych kapeluszy
Omawiana metoda opiera się na koncepcji myślenia lateralnego (wielotorowego), które zakłada wiele punktów widzenia na dane zagadnienie w zależności od perspektyw, z których je rozpatrujemy. Dzięki temu możemy spojrzeć na sytuację problemową z pozalogicznego punktu widzenia, porzucając sztywne schematy na rzecz twórczego odkrywania nowych rozwiązań.
Istota metody sześciu myślowych kapeluszy
Istotą omawianej metody jest dyskusja prowadzona w oparciu o świadomie ukierunkowane myślenie. Zachodzi ono, gdy za sprawą woli tymczasowo wchodzimy w rolę innej osoby, aby na chwilę przyjąć jej punkt widzenia, czyli nałożyć charakterystyczną dla niej „czapkę myślową”.
Odpowiednik „czapek myślowych” stanowi w przypadku opisywanej techniki sześć kapeluszy, każdy w innym kolorze. Poszczególne barwy reprezentują różne perspektywy, z których należy rozpatrywać analizowany problem. Uczestnikom sesji przypisuje się konkretne kolory, aby w ten sposób zobrazować stanowisko, jakie powinni przyjąć podczas debaty. Dyskutanci nie wyrażają więc swoich osobistych opinii, lecz dostosowują się do barwy, która została im przypisana, i wysuwają argumenty zgodne z reprezentowanym przez nią sposobem myślenia.
Metoda sześciu myślowych kapeluszy w praktyce
Metoda sześciu myślowych kapeluszy nie może pojawić się w klasie szkolnej nagle. Musi być poprzedzona odpowiednimi przygotowaniami. Nauczyciel powinien uprzedzić grupę o tym, że zamierza zastosować taką metodę pracy, wyjaśnić jej istotę, cele oraz rozwiać wątpliwości uczniów.
Podczas pracy omawianą metodą do zadań nauczyciela należy sformułowanie problemu, opracowanie planu debaty, przygotowanie potrzebnych przyborów oraz, jeśli nie będą tego robić uczniowie, przeprowadzenie i podsumowanie dyskusji.
Przed rozpoczęciem sesji należy przedstawić podopiecznym zagadnienie do analizy i określić cel, który zamierzamy osiągnąć. Na tym etapie nauczyciel przedstawia problem do rozwiązania oraz jego tło i kontekst sytuacyjny. Wymienione zagadnienia muszą być opisane przejrzyście, by uczniowie mogli wyobrazić je sobie i wczuć się w przypisane im role. Powinny także wzbudzać zainteresowanie i angażować dyskutantów emocjonalnie (np.: jesteście ekspertami ministra edukacji; musicie zdecydować, czy szkoły powinny zrezygnować z zadawania prac domowych).
Realizując debatę, można przyjąć następujące strategie:
- cała grupa w tym samym czasie zakłada identyczny kolor kapelusza (w trakcie sesji barwy zmieniają się w kolejności oraz odstępach czasowych ustalonych przez nauczyciela);
- w debacie jednocześnie uczestniczą wszystkie kolory kapeluszy przydzielone dyskutantom losowo (po upływie wyznaczonego przez nauczyciela czasu, we wskazanym przez niego momencie i określonym porządku uczestnicy wymieniają się barwami).
Niezależnie od tego, który wariant wybierze nauczyciel, musi pamiętać, iż każdy kolor kapelusza może być wykorzystywany tylko przez ograniczony czas, po którym należy go zmienić. Planując sesję należy także zadbać o to, by zapewnić wszystkim uczestnikom odpowiednią ilość czasu na swobodne wypowiedzenie się. Ponadto zaleca się, aby podczas debaty każdy uczeń miał możliwość pracy ze wszystkimi kolorami kapeluszy.
Wskazane jest także, aby nauczyciel umieścił w miejscu widocznym dla całej grupy dużą planszę lub rozdał uczniom kartki z opisem ról przypisanych poszczególnym barwom. Dzięki temu uczestnicy debaty będą mogli w dowolnym momencie przypomnieć sobie, jaką postawę powinni reprezentować w dyskusji i jakiego rodzaju argumenty wysuwać.
Zaleca się również, aby kolorowe kapelusze nie pozostały jedynie słowną metaforą, ale posiadały jakąś realną reprezentację, czyli były zobrazowane za pomocą rzeczywistych obiektów fizycznych. Mogą to być czapeczki, peleryny, maskotki albo piłki do trzymania w dłoni – w barwach konkretnych kapeluszy. Ułatwi to uczestnikom wejście w przypisaną danemu kolorowi rolę oraz orientację w tym, z jakiej pozycji argumentują pozostali dyskutanci.
Jakie perspektywy uosabiają konkretne kolory kapeluszy?
W omawianej metodzie, podczas dyskusji stosuje się sześć kolorów kapeluszy myślowych: biały, czerwony, zielony, żółty, czarny i niebieski.
Biały kapelusz uosabia neutralność. Nakładający go dyskutant kieruje się wyłącznie logiką. Przedstawia rzetelne informacje i fakty dotyczące analizowanego problemu, bez ich oceny, interpretacji. Nie argumentuje za żadną ze stron debaty. Prezentuje obiektywne dane, na podstawie których pozostali dyskutanci powinni wyciągnąć wnioski (np.: częstotliwość zadawania prac domowych, ranga ocen wystawianych za zadania domowe, czas przeznaczany przez uczniów na odrabianie prac domowych). Jeżeli analiza problemu wymaga odpowiednich informacji, uczniowie powinni je zdobyć przed debatą, by w czasie dyskusji mogli korzystać z posiadanej wiedzy. Biały kapelusz przedstawia problem i wprowadza do dyskusji, dlatego zaleca się, by rozpoczynał sesję.
Kapelusz czerwony bazuje na uczuciach. Nosząca go osoba wyraża wszelkiego rodzaju, zarówno przyjemne, jak i przykre odczucia, przeczucia, wrażenia emocjonalne związane z analizowanym zagadnieniem (np. radość gdy nauczyciel nie zada pracy domowej, zniechęcenie gdy zadanie domowe jest nudne, stres w przypadku nieodrobienia pracy domowej). Ten punkt widzenia zapobiega podejmowaniu pochopnych decyzji pod wpływem nieuświadomionych emocji: odrzuceniu dobrego pomysłu z powodu wyolbrzymionego lęku bądź akceptacji nietrafionego rozwiązania w wyniku nadmiernego entuzjazmu.
Zielony kapelusz reprezentuje kreatywność. Zadaniem nakładającego go dyskutanta jest wygenerowanie jak największej liczby pomysłów na rozwiązanie omawianego zagadnienia, bez poddawania ich jakiejkolwiek analizie (np.: prace domowe pozostaną, ale nie będą oceniane; zadania domowe będą odrabiać tylko chętni uczniowie, ale będą one zawsze sprawdzane; ilość prac domowych zwiększy się i będą zadawane także na ferie oraz wakacje). Weryfikacją rozwiązań zaproponowanych przez zielony kapelusz zajmą się kolory: żółty i czarny.
Żółty kapelusz wyraża maksymalny optymizm. Nosząca go osoba patrzy na rozwiązania, które wygenerował kolor zielony, przez przysłowiowe różowe okulary. Koncentruje się tylko na pozytywnych aspektach analizowanych propozycji. Musi wskazać jak najwięcej zalet, korzyści każdego z zaproponowanych rozwiązań (np.: jeśli zrezygnujemy z prac domowych, uczniowie będą bardziej lubić szkołę; zadania domowe tylko dla chętnych staną się pomocne przy podwyższaniu ocen rocznych i uczniowie będą o nie zabiegać; zadawanie prac domowych na ferie i wakacje spowoduje przyrost wiedzy uczniów).
Kapelusz czarny to postawa skrajnie pesymistyczna. Zadaniem nakładającego go dyskutanta jest surowa ocena każdego pomysłu, jaki wygenerował kolor zielony. Musi wskazać wszystkie negatywne aspekty zaproponowanych rozwiązań – wady, niedociągnięcia oraz potencjalne problemy, jakie mogą z nich wyniknąć (np.: rezygnacja z prac domowych spowoduje spadek poziomu wiedzy uczniów; w przypadku dobrowolności żaden uczeń nie zechce odrabiać zadań domowych; zadawanie pracy na ferie i wakacje sprawi, że uczniowie będą przemęczeni).
Niebieski kapelusz uosabia moderatora debaty. Nosząca go osoba nie uczestniczy w dyskusji i nie wysuwa żadnych argumentów. Pełni rolę organizatora i kontrolera. Pilnuje, by w rozmowie nie pojawiały się dygresje, kieruje uwagę uczestników na właściwe tory, udziela głosu poszczególnym rozmówcom, wskazuje moment wymiany kapeluszy pomiędzy dyskutantami oraz podsumowuje debatę (w tym celu może podczas spotkania prowadzić notatki).
Zalety metody sześciu myślowych kapeluszy
Metoda sześciu myślowych kapeluszy ma prostą konstrukcję, dzięki czemu z łatwością opanuje ją i wdroży każdy nauczyciel. Umożliwia uczniom pogłębienie wiedzy oraz poszerzenie poglądów poprzez działanie, przeżywanie, poznawanie i odkrywanie. Pozwala realizować jednocześnie wiele różnych celów dydaktycznych i wychowawczych. Rozwija krytyczne myślenie, stymuluje twórczość. Uczy rozwiązywać problemy, podejmować decyzje, selekcjonować informacje. Sprzyja kształtowaniu kluczowych z punktu widzenia funkcjonowania w społeczeństwie kompetencji, takich jak: umiejętności komunikacyjne i pracy w zespole (liczenie się ze zdaniem innych, prezentowanie i obrona swojego stanowiska).
Ponadto omawiana technika umożliwia wieloaspektową analizę danego zagadnienia z różnych perspektyw, co uwalnia nauczyciela od obawy pominięcia ważnych kwestii.
Dodatkowo, wchodzenie w role przypisane konkretnym kolorom kapeluszy sprawia, że dyskutanci nie wyrażają swoich osobistych poglądów. W związku z tym nie są emocjonalnie zaangażowani w ich obronę oraz nie muszą się obawiać negatywnych reakcji innych uczestników sesji.
Zastosowanie metody sześciu myślowych kapeluszy
Omawiana metoda nadaje się zarówno do pracy grupowej, jak i indywidualnej. Można ją stosować w nauczaniu wszystkich przedmiotów. Może dotyczyć jednych zajęć edukacyjnych lub służyć przedsięwzięciom międzyprzedmiotowym, integrującym wiedzę i umiejętności z różnych dziedzin.
Kapelusze myślowe mogą być wykorzystywane do realizacji podstawy programowej albo stanowić sposób na wprowadzenie treści wykraczających poza program nauczania, np. podczas zajęć dodatkowych z uczniami szczególnie uzdolnionymi.
Omawiana metoda najczęściej wykorzystywana jest w procesie podejmowania decyzji, rozwiązywania problemów, do tworzenia wielowątkowych historii, podczas analizy i interpretacji dzieł kultury, przy ocenie postaw bohaterów literackich i wydarzeń historycznych.
Tekst powstał w oparciu o następujące źródła:
- De Bono E.; Sześć kapeluszy myślowych;
- Witkowska M., Jagiełło-Rusiłowski A.; Pedagogika innowacji.
Autor: Elżbieta Wika
