Jak rozwijać empatię u dzieci?

Współczesny świat stwarza nam wiele możliwości do samorozwoju, niejednokrotnie stawiając na indywidualność każdego człowieka. Zarówno w szkole, jak i w życiu zawodowym, jesteśmy ukierunkowani na mierzenie i ocenę efektów poszczególnych osób. Coraz większe znaczenie ma jednak współdziałanie i praca zespołowa, gdzie liczą się nie tylko sprawność intelektualna, ale również kompetencje społeczne i emocjonalne. Co więcej, amerykański psycholog Daniel Goleman w swoich pracach traktujących o funkcjonowaniu społeczno-emocjonalnym dowodzi, że to właśnie znajomość i umiejętność zarządzania emocjami ma kluczowe znaczenie dla osiągnięcia poczucia spełnienia i sukcesu.

Kompetencje emocjonalne są konstruktem bardzo złożonym i obejmują wiele składowych, wśród których szczególne miejsce zajmuje empatia – szczególne, bowiem pełni ważną rolę w rozwoju już we wczesnych fazach, pomagając między innymi nawiązywać relacje społeczne i rozwiązywać konflikty. Warto więc wiedzieć, w jaki sposób rozwijać tę istotną kompetencję od najmłodszych lat.

Empatia w potocznym rozumieniu, z którym koreluje ujęcie definicyjne (wg Słownika języka polskiego PWN), określana jest jako „umiejętność wczuwania się w stan wewnętrzny drugiej osoby”. Naukowcy, przede wszystkim z dziedziny psychologii, różnicują empatię emocjonalną, związaną ze zdolnością do odczuwania stanów psychicznych innych osób oraz empatię poznawczą, odnoszącą się do umiejętności przyjęcia sposobu myślenia i odbierania świata przez innych ludzi.

Tak jak pozostałe kompetencje człowieka, empatia ma swoje podstawy w neurobiologii i związana jest z funkcjonowaniem układu nerwowego. Prace prowadzone przez naukowców z University College of London dowodzą, że obserwacja tego, co dzieje się z drugim człowiekiem, uruchamia te same obszary w mózgu, które są aktywne podczas wykonywania danej czynności. Ten biologiczny mechanizm, wyjaśniający znaczenie uczenia się przez obserwację, stanowi fizjologiczną podstawę empatii. Możemy kształtować ją na drodze rozwoju społecznego, poprzez naśladowanie, modelowanie, wykorzystywanie naturalnych i aranżowanych sytuacji oraz ćwiczeń.

Sposoby na rozwijanie empatii u dzieci:

• Rozmowy o przeżywanych stanach emocjonalnych.
• Nauka rozróżniania i nazywania emocji, ćwiczenia określania stanów emocjonalnych towarzyszących różnym sytuacjom.

• Pomoc w wyrażeniu emocji; pamiętajmy jednak, by nie określać odczuć dziecka za nie, dać mu czas na ich wyrażenie na swój sposób, modelując je wówczas, gdy dziecko podejmuje działania nieakceptowane społecznie; nie zaprzeczajmy uczuciom dziecka („nie ma się czego bać”, „to nie jest powód do płaczu”).
• Rozwijanie empatii dziecka do samego siebie – Marshall Rosenberg w książce „Porozumienie bez przemocy” słusznie zauważa, że trudno jest przekazać komuś to, czego samemu się nie posiada. Pokazując dziecku, w jaki sposób może wzbogacać swoje otoczenie, podkreślając jego wartość, pomagamy budować zasoby, którymi następnie może dzielić się z innymi.
• Wzmacnianie zachowań prospołecznych podejmowanych przez dziecko, nawet jeśli nie przynoszą one pożądanych rezultatów. Młodsze dzieci, z uwagi na nie w pełni rozwinięte myślenie abstrakcyjne, mogą mieć jeszcze problem z doborem działań odpowiadających danej sytuacji, ponieważ postrzegają ją przez pryzmat własnych doświadczeń. Możemy je wspierać, tłumacząc możliwe motywy i przyczyny obserwowanych zachowań, objaśniając, co może czuć druga osoba, i wspólnie z dzieckiem poszukując najbardziej adekwatnych rozwiązań. Ze starszymi uczniami możemy podejmować próby organizowania akcji społecznych na rzecz osób z najbliższego otoczenia, np. charytatywny festyn, kiermasz słodkości, zawody sportowe.
• Wykorzystywanie codziennych, naturalnych sytuacji, w czasie których kierujemy uwagę dziecka na potrzeby i intencje innych ludzi. Amerykańska badaczka, psycholożka i pedagożka Alison Gopnik proponuje schemat rozwijania dziecięcej empatii: przyjęcie założenia, że dziecko jest predysponowane do działań na rzecz drugiego człowieka, ich zauważanie i uszanowanie niezależnie od sposobu, w jaki je okazuje, i przewodniczenie poprzez wskazywanie możliwych dróg postępowania.
• Rozwijanie umiejętności uważności, wyciszania się, świadomego doświadczania tego, co dzieje się tu i teraz – będąc wyciszonym, spokojnym i uważnym, łatwiej dostrzec, co dzieje się z drugim człowiekiem. Warto ćwiczyć również umiejętność koncentrowania się na werbalnym i niewerbalnym przekazie. Dzisiejsza wielość wyzwań i zadań do wykonania każdego dnia nie sprzyja byciu uważnym, ale można ćwiczyć tę umiejętność poprzez wykorzystanie elementów relaksacji, medytacji czy jogi.

Propozycje do pracy z dziećmi:

• „Nasz słoik dobrych chwil” – do słoika wrzucamy karteczki z zapisanymi informacjami na temat sytuacji z życia grupy, które uważamy za szczególnie cenne, które chcemy zapamiętać. Zamiast słoika możemy założyć album, do którego będziemy wklejać zdjęcia uwieczniające ważne chwile.
• „Kwiat wdzięczności” – każde dziecko otrzymuje szablon kwiatka; w środku wpisujemy imię innej osoby z grupy, dziecko w płatkach wpisuje, za co jest jej wdzięczne.
• „Słońce sukcesów” – w tym ćwiczeniu potrzebny będzie szablon słońca – każde dziecko w miejscu promyków wpisuje swoje sukcesy, powody do odczuwania dumy z własnych osiągnięć.
• „Co się dzieje z moim ciałem” – prosimy dzieci, żeby określiły, co odczuwają w swoim ciele, jak bije im serce, jak pracuje oddech, jaka jest temperatura ich ciała, jakie wydają odgłosy.

Materiały do wykorzystania:

Bibliografia:

• D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina, Poznań 2011,
• E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995,
• F. de Waal, Bonobo i ateista. W poszukiwaniu humanizmu wśród naczelnych, Copernicus Center Press, Kraków 2014,
• G. Hüther, Kim jesteśmy – a kim moglibyśmy być, Grupa Wydawnicza Literatura Inspiruje, Słupsk 2015,
• J. Bauer, Co z tą szkołą, Grupa Wydawnicza Literatura Inspiruje, Słupsk 2015,
• M. Rosenberg. G. Sells, Rozwiązywanie konfliktów poprzez porozumienie bez przemocy, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa 2008,
• https://sjp.pwn.pl/slowniki/empatia.html, dostęp z dnia 26.01.2021.

Autor: Urszula Wesół – pedagog, pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli