Profilaktyka uzależnień to specjalistyczne, świadomie podejmowane działania uprzedzające, nastawione na zapobieganie niekorzystnym zachowaniom dzieci i młodzieży, które mogą doprowadzić do rozwoju u nich nałogu, a których wystąpienie wydaje się prawdopodobne. Tak rozumiana profilaktyka jest działaniem wspomagającym proces wychowawczy i ściśle z nim związanym.
Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w aspekcie uzależnień dzieci i młodzieży
Na profilaktykę składa się redukowanie i eliminowanie czynników ryzyka, przy jednoczesnym inicjowaniu i wzmacnianiu czynników chroniących.
Poprzez czynniki ryzyka rozumie się wszystkie cechy, sytuacje i warunki, które mogą sprzyjać rozwojowi uzależnień. W literaturze przedmiotu najczęściej wskazuje się następujące czynniki ryzyka rozwoju uzależnień u dzieci i młodzieży:
- wczesny wiek inicjacji nikotynowej, alkoholowej, narkotykowej;
- występowanie innych zachowań ryzykownych (np. kradzieże, bójki);
- przebywanie wśród rówieśników, którzy podejmują zachowania ryzykowne;
- stosunkowo wysoki poziom zapotrzebowania na mocne, ekstremalne wrażenia;
- niski poziom umiejętności społecznych;
- relatywnie duże trudności w zakresie radzenia sobie z przykrymi emocjami;
- nadmiernie restrykcyjne lub skrajnie liberalne warunki wychowawcze;
- brak bliskich relacji z rodzicami i wsparcia emocjonalnego z ich strony;
- niepowodzenia szkolne w aspekcie dydaktycznym oraz integracji z rówieśnikami;
- łatwy dostęp do substancji psychoaktywnych.
Czynnikami chroniącymi są natomiast te cechy, sytuacje i warunki, które kompensują istniejące zagrożenia i zwiększają odporność jednostki na działanie czynników ryzyka, pozwalając jej uniknąć uzależnienia.
Autorzy zajmujący się profilaktyką wskazują najczęściej następujące czynniki chroniące dzieci i młodzież przed uzależnieniami:
- odpowiedni poziom kontroli ze strony dorosłych;
- bliskie relacje z rodzicami i wsparcie emocjonalne z ich strony;
- adekwatny do wieku poziom umiejętności społecznych i radzenia sobie z przykrymi emocjami;
- stosunkowo wysoka odporność na stres i frustrację;
- umiejętność poszukiwania pomocy oraz wsparcia w związku z zaistniałymi sytuacjami trudnymi;
- pozytywny stosunek do nauki szkolnej;
- konstruktywne pasje i sposoby spędzania czasu wolnego;
- aktywny udział w pozytywnej grupie rówieśniczej;
- wiara i praktyki religijne;
- utrudniony dostęp do substancji psychoaktywnych.
Typologia działań profilaktycznych
W zależności od tego, jaki jest stopień zagrożenia uzależnieniem osób objętych działaniami zapobiegającymi, rozróżnia się trzy poziomy profilaktyki: uniwersalny, selektywny i wskazujący.
Profilaktyka uniwersalna adresowana jest do całej populacji dzieci i młodzieży, prowadzona w bardzo dużych grupach. Ma na celu uniemożliwienie bądź opóźnienie kontaktów młodych ludzi z używkami. Odbywa się to najczęściej poprzez:
- dostarczanie dzieciom i młodzieży rzetelnych informacji na temat skutków zażywania substancji uzależniających;
- zwiększanie kompetencji emocjonalnych i społecznych dzieci i młodzieży;
- korektę błędnych przekonań normatywnych dzieci i młodzieży na temat stosowania substancji uzależniających;
- promocję zdrowego stylu życia, rozwijanie wśród dzieci i młodzieży postaw dbałości o zdrowie własne i innych ludzi.
Profilaktykę selektywną kieruje się do mniejszych grup, obejmujących osoby obarczone zwiększonym ryzykiem uzależnienia. Są to dzieci i młodzież, u których ze względu na niewłaściwą sytuację społeczną, rodzinną, środowiskową lub niekorzystne uwarunkowania biologiczne występuje wyższe od przeciętnego prawdopodobieństwo rozwinięcia się nałogu. Mogą wśród nich być osoby, które mają już za sobą inicjację nikotynową, alkoholową lub narkotykową. Bardzo ważnym elementem profilaktyki selektywnej, oprócz działań charakterystycznych dla poprzedniego poziomu, jest tworzenie warunków, które umożliwią dzieciom i młodzieży wycofanie się z już podjętych zachowań ryzykownych.
Profilaktyką wskazującą obejmuje się wybrane osoby, u których stwierdzono oznaki problemowego stosowania używek lub wczesne symptomy uzależnienia. W tym przypadku celem podejmowanych działań zapobiegawczych jest:
- zmniejszenie częstotliwości stosowania używek i zablokowanie mechanizmu przechodzenia na coraz bardziej szkodliwe wzory używania substancji uzależniających – co ma skutkować niedopuszczeniem do rozwinięcia się nałogu;
- przy jednoczesnym stwarzaniu warunków, które umożliwią dzieciom i młodzieży powrót do prawidłowego funkcjonowania społecznego.
Model profilaktyki zintegrowanej
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że jednym z najefektywniejszych jest tzw. model profilaktyki zintegrowanej. Wyrósł on na gruncie stwierdzenia, że różnego rodzaju problemy w zakresie funkcjonowania psychospołecznego dzieci i młodzieży współwystępują ze sobą i są pochodną wielu wspólnych czynników ryzyka. W związku z tym, profilaktyka nie może koncentrować się na wyizolowanych, pojedynczych problemach i czynnikach ryzyka, z pominięciem pozostałych.
Przeciwnie, musi każdorazowo postrzegać wszelkie zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży w szerszym kontekście wielu innych problemów i reakcji destrukcyjnych. Dlatego też model profilaktyki zintegrowanej postuluje stosowanie rozwiązań prewencyjnych o charakterze całościowym, wieloaspektowym. Zapewnia to większą skuteczność i pozwala uniknąć tzw. pozornych efektów profilaktyki, czyli przesunięcia się objawów z jednego obszaru funkcjonowania dziecka na inny.
Model profilaktyki pozytywnej
Innym, równie efektywnym systemem oddziaływań zapobiegawczych jest tzw. model profilaktyki pozytywnej. Opiera się on na założeniu, że koncentracja tylko i wyłącznie na problemach nie jest najskuteczniejszym sposobem ich rozwiązywania. Najlepsze efekty osiągamy natomiast, gdy kładziemy nacisk na rozwijanie pozytywnego potencjału, mocnych stron dzieci i młodzieży oraz na wzmacnianie czynników chroniących ich przed uzależnieniem.
Taka koncentracja na pozytywnych aspektach funkcjonowania młodych ludzi stanowi istotny czynnik motywujący ich do prowadzenia zdrowego trybu życia. Gdy nasi podopieczni odczuwają, że dostrzegamy i doceniamy ich dążenia w tym zakresie, starają się coraz bardziej spełniać nasze pozytywne oczekiwania względem nich i sprostać zaufaniu, jakie w nich pokładamy.
Poprzez profilaktykę pozytywną należy także rozumieć identyfikowanie i wzmacnianie tej części dzieci i młodzieży, która nie podejmuje zachowań ryzykownych. Praktyka pokazuje bowiem, że osoby te często wstydzą się swoich prozdrowotnych postaw, uważając je za rzadkie i niepopularne. Należy więc utwierdzić je w przekonaniu, że wybrały właściwy model postępowania oraz sprawić, by nie czuły się z tego powodu negatywnie postrzegane przez rówieśników. Ponadto wskazane jest takie zaaranżowanie oddziaływań wychowawczo-profilaktycznych, by osoby te mogły pełnić role liderów zdrowego stylu życia w sensie pozytywnego przykładu, wywierając, z naszą pomocą, właściwy wpływ na rówieśników.
Strategie profilaktyczne
Podejmując działalność profilaktyczną, można stosować kilka różnych strategii.
Strategia informacyjna polega na dostarczaniu dzieciom i młodzieży rzetelnych, adekwatnych do ich wieku i poziomu rozwoju informacji na temat negatywnych skutków sięgania po substancje uzależniające. Takie działanie samo w sobie nie jest efektywne. Odnosi pożądany skutek dopiero w połączeniu z kilkoma pozostałymi strategiami, kiedy stanowi ich uzupełnienie.
Strategia edukacyjna kładzie nacisk na rozwijanie u dzieci i młodzieży szeregu umiejętności psychologicznych i społecznych, takich jak: nawiązywania i podtrzymywania konstruktywnych kontaktów interpersonalnych; radzenia sobie z przykrymi emocjami, stresem i frustracją; rozwiązywania konfliktów; poszukiwania wsparcia w sytuacjach trudnych; opierania się destrukcyjnym naciskom otoczenia. Jest to bardzo efektywna strategia, dlatego też może być stosowana nawet samodzielnie.
Strategia alternatyw to stwarzanie warunków, dzięki którym dzieci i młodzież mogą w sposób konstruktywny, sprzyjający zdrowiu i akceptowany społecznie zaspokajać swoje potrzeby i osiągać satysfakcję życiową. Najczęściej jest to umożliwianie młodym ludziom zaangażowania się w atrakcyjne dla nich formy pozytywnej działalności: sportowej, artystycznej lub charytatywnej. Tego typu zajęcia mają stanowić dla nich alternatywę wobec zachowań ryzykownych. Omawiana strategia bardzo dobrze sprawdza się jako uzupełnienie działań edukacyjnych i informacyjnych.
Strategię interwencyjną stanowi pomoc dzieciom i młodzieży, którzy znaleźli się w sytuacji kryzysowej. Polega na udzielaniu im wsparcia w zakresie identyfikowania i rozwiązywania zaistniałych problemów.
Opisane strategie profilaktyczne cechują się różnym stopniem skuteczności. Dlatego też najlepiej jest stosować je razem, aby się wzajemnie uzupełniały i wzmacniały swoją efektywność.
Warunki zapewniające największą skuteczność oddziaływań profilaktycznych
W literaturze przedmiotu wskazuje się kilka warunków, które spełnione łącznie zapewniają wysoką skuteczność podejmowanych oddziaływań profilaktycznych.
Profilaktykę trzeba wdrażać jak najwcześniej, nawet wobec kilkulatków. Tak wcześnie rozpoczęte działania zapobiegawcze należy kontynuować na wszystkich etapach edukacyjnych, poszerzając je o coraz to nowe elementy, adekwatnie do rozwoju dzieci. Zabiegi profilaktyczne muszą być bowiem każdorazowo dostosowane do rzeczywistych potrzeb adresatów oraz adekwatne do ich poziomu funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego i społecznego. Implikuje to zasadę, że prewencja nie może opierać się na jednorazowych akcjach. Powinna być działalnością regularną, prowadzoną systematycznie, na zasadzie cyklicznego powracania do poszczególnych wątków.
Ponadto działalność zapobiegawcza nie może ograniczać się do jednego typu problemów. Powinna obejmować możliwie szeroki zakres obszarów stanowiących zagrożenie. Ważna jest także metodyka działań profilaktycznych. Trzeba je prowadzić w oparciu o aktywny udział dzieci i młodzieży, czyli z wykorzystaniem dwustronnego modelu komunikacji i otwartego stylu porozumiewania się dorosłych z dziećmi i młodzieżą.
Tekst powstał w oparciu o następujące źródła:
- S. Grzelak (red.): Vademecum skutecznej profilaktyki problemów młodzieży. Przewodnik dla samorządowców i praktyków oparty na wynikach badań naukowych;
- R. Porzak (red.): Profilaktyka w szkole. Stan i rekomendacje dla systemu oddziaływań profilaktycznych w Polsce;
Autor: Elżbieta Wika – pedagog
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli