Nieodłącznym elementem kształcenia polonistycznego, który często sprawia uczniom trudności, jest ortografia. Świat zasad i reguł nawet dojrzałym użytkownikom języka polskiego jawi się niekiedy jako nieprzystępny, budzący niechęć, a nawet odrazę. Czy pomimo powszechnych negatywnych skojarzeń nauka poprawnej pisowni może być jednocześnie przyjemna i skuteczna? Niewątpliwie tak – kluczowe w tym zakresie wydaje się jednak weryfikowanie utrwalonych, schematycznych praktyk dydaktycznych oraz wprowadzanie takich, które wymagają kreatywności i emocjonalnego zaangażowania podopiecznych.
10 maja 2024 r. Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN uchwaliła zmiany zasad ortografii, które będą obowiązywały od 1 stycznia 2026 r. Warto więc zaplanować wcześniejsze zapoznanie się z nowymi przepisami, zanim zostaną powszechnie wprowadzone do słowników i programów szkolnych (więcej informacji można znaleźć tutaj: https://rjp.pan.pl/zmiany-pisowni).
Jak efektywnie uczyć ortografii?
Sposobów na efektywną naukę zasad pisowni jest wiele – wdrażanie ćwiczeń ortograficznych może odbywać się na kilku różnych poziomach, nie tylko w ramach lekcji poświęconych danemu zagadnieniu, lecz także w formie zadań okazjonalnych czy projektów długoterminowych. W tym zakresie warto mieć w pamięci wyróżnione przez Annę Dyduchową metody ogólnego kształcenia językowego (analizy i twórczego naśladowania wzorów, przekładu intersemiotycznego, praktyki pisarskiej, norm i instrukcji, ćwiczeń okazjonalnych), które zostały uzupełnione przez Ewę Nowak o metodę samooceny.
1. Bezstresowe dyktando? – niestandardowe prace pisemne
Dyktanda powszechnie stosowane są wyłącznie w ramach podsumowania – sprawdzenia wiedzy uczniów na temat wprowadzonych zasad ortograficznych. Warto jednak pamiętać, że mogą one także posłużyć skutecznemu utrwalaniu nowo poznanych treści. W tym celu należy wykorzystywać różne typy dyktand – np. autodyktando, dyktando swobodne (twórcze), dyktando ciągłe z coraz dłuższymi zdaniami, dyktando częściowe z lukami czy dyktando obrazkowe. Sposoby realizacji:
- dyktando ciągłe z coraz dłuższymi zdaniami – przykładowy tekst Danuty Krzyżyk:
Nadciąga burza.
W oddali słychać już grzmoty.
Niebo zasnuło się się ciemnogranatowymi chmurami.
Gwałtowne podmuchy chłodnego wiatru zrywają liście z drzew.
- dyktando częściowe z lukami (literowymi lub wyrazowymi) – przykładowy tekst Danuty Krzyżyk:
Rano wyszedł ż…łw na kr…tki spacer. Chciał dojść do pobliskiej st…dni. Niestety, w połowie drogi zastał go wiecz…r. Biedny ż…łw m…siał przenocować na ście…ce. Na dr…gi dzień nie dokończył już spaceru. Zmęczony wr…cił do domu dopiero p…źnym wieczorem.
Materiałem dyktanda mogą być najróżniejsze produkcje językowe, takie jak choćby piosenki z bajek Disneya, np. „Mam tę moc” (z bajki „Kraina lodu”), „Naprawdę chcę” (z bajki „Mała Syrenka”), „Ani słowa” (z bajki „Herkules”).
2. Ortograficzna rozrywka – zbiór gier i zabaw
- autorska prezentacja ze slajdami zawierającymi obrazki lub wyrazy z lukami – ważne jest to, by przedstawiały one produkty, projekcje bądź zjawiska, z którymi uczniowie mogą zetknąć się na co dzień; przykłady: „Rolnik sz_ka żony” (tytuł programu), „K_chenne rewol_cje” (tytuł programu), Kinder B_eno (nazwa batona), ros_ł z makaronem (nazwa potrawy), Wielki W_z (nazwa gwiazdozbioru)
- kalambury – wybrany uczeń za pomocą gestów przedstawia przedmiot, w którym można zastosować poznaną zasadę ortograficzną; uczeń, któremu uda się odgadnąć hasło, zapisuje je na tablicy i objaśnia regułę zapisu
- zagadki słowne – przykład: żyje w mrowisku (odpowiedź: mrówka)
- samodzielna lub grupowa korekta tekstu – przykład: fikcyjne ogłoszenie znalezione na
klatce schodowej:
OGŁOSZENIE
Uprzejmie prosimy o nie palenie [błąd; poprawna wersja: niepalenie] papierosów na klatce schodowej.
Zarząd Wspólnoty Mieszkaniowej
Istnieje możliwość przeprowadzenia całej lekcji w formie ortograficznej zabawy. W takiej sytuacji warto zastosować konsekwentną i utrzymującą w napięciu narrację – przykład: konspekt zajęć na temat zasad pisowni wyrazów z ó i u na podstawie wiersza Jana Brzechwy pt. „Szóstka – oszustka” (narracja: nauczyciel oznajmia uczniom, że tytułowa szóstka poukrywała w utworze zasady pisowni wyrazów z ó i u; podopieczni muszą je sformułować, by przechytrzyć antagonistkę).
3. Uczeń jako badacz języka – projekty długoterminowe
Każdy uczeń powinien być świadom swojego uczestnictwa w szeroko pojętej wspólnocie językowej. Oznacza to, że język nie może być przedmiotem zainteresowania młodych ludzi wyłącznie w murach szkoły. Położenie nacisku na codzienne eksplorowanie zjawisk ortograficznych w najbliższym środowisku (w gronie rodziny, znajomych) umożliwia zarejestrowanie nauczanych reguł w zakresie autentycznego materiału językowego, a także pogłębioną refleksję lingwistyczną.
Sposoby realizacji:
- „nasze obserwatorium językowe” – forma projektu długoterminowego dająca możliwość wychwytywania ciekawych okazów językowych; na polecenie nauczyciela uczniowie zapisują trzy wyrazy zasłyszane poza murami szkoły, które realizują wybraną zasadę ortograficzną (pisownia przez ó lub u, zapis łączny cząstki nie z różnymi częściami mowy itp.) – zadanie to może być realizowane w formie krótkich wpisów na stornie padlet.com
- „językoznawcze czwartki” – forma cotygodniowych spotkań (np. pierwsze pięć minut lekcji), w ramach których wybrani uczniowie wcielają się w rolę ekspertów i przygotowują ciekawostki ortograficzne dla całej klasy; taki projekt dobrze sprawdzi się jako powtórka poznanych zasad np. w starszych klasach szkoły podstawowej
Bibliografia i netografia:
https://rjp.pan.pl/zmiany-pisowni, dostęp: grudzień 2024.
https://www.sjikp.us.edu.pl/wp-content/uploads/2017/05/danuta_krzyzyk.pdf, dostęp:
grudzień 2024.
Innowacje i metody. W kręgu teorii i praktyki. Podręcznik akademicki dydaktyki kształcenia
polonistycznego, t. 1, red. M. Kwiatkowska-Ratajczak, Poznań 2011.
Nowak E., Stworzyć tekst. Uczniowska kompetencja tekstotwórcza w edukacji polonistycznej, Kraków 2014.
Autorka: Joanna Pałka
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli