W aktualnych badaniach dotyczących stanu czytelnictwa w krajach europejskich Polska nie wypada najlepiej. Dane Eurostatu opublikowane w sierpniu 2024 r. wskazują, że przynajmniej jedną książkę przeczytało tylko 54,6% Polaków biorących udział w ankiecie z 2022 r. W porównaniu do mieszkańców Szwajcarii, którzy osiągnęli najwyższy wynik – aż 80,6%, odsetek ten jest znacznie niższy.
Na względny optymizm w tym temacie pozwalają jednak wyniki najnowszego raportu Biblioteki Narodowej, ponieważ zawiera on informację, że w 2023 r. co najmniej jedną książkę przeczytało 43% obywateli Polski, co stanowi wzrost o 9 punktów procentowych w porównaniu z innymi latami i jednocześnie najwyższy wynik od dekady. Szczególnie zauważalny wzrost czytelnictwa odnotowano wśród nastolatków – aż 72% zadeklarowało przeczytanie przynajmniej jednej książki w ciągu ostatniego roku, a 18% przyznało się do przeczytania siedmiu i więcej pozycji. Pozytywne rokowania w tym przypadku wiążą się zapewne z uwzględnieniem dodatkowych sposobów pozyskiwania rekomendacji, czyli internetowych ogniw społecznego obiegu książki. Mowa tu o podcastach multimedialnych, vlogach, filmach, materiałach na platformach TikTok (BookTok), YouTube (BookTube) i wielu innych.
Przytoczone badania rodzą ważne wnioski dla praktyki dydaktycznej, w ramach której zachęcenie uczniów do czytania lektur niejednokrotnie okazuje się prawdziwym wyzwaniem. W raporcie Biblioteki Narodowej z 2023 r. wśród najpoczytniejszych książek zarejestrowano literaturę kryminalną, obyczajowo-romansową, non-fiction (biografie, publicystyka) oraz poradniki. Warto mieć więc na uwadze fakt, że wybory czytelnicze współczesnej młodzieży determinują przede wszystkim obowiązujące trendy, preferencje innych rówieśników czy też akcje promocyjne popularnych wydawnictw. Skojarzenia nastolatków dotyczące kanonu szkolnego często wiążą się natomiast z nudą, różnymi barierami odbiorczymi (językowymi, interpretacyjnymi) i koniecznością znajomości każdego najmniejszego szczegółu. Kluczem do wzbudzenia w uczniach autentycznej radości z odkrywania lektur jest zatem znalezienie takich metod, które będą uwzględniały obecne realia oraz różnorodne możliwości technologiczne.
Jak zachęcić uczniów do czytania lektur? Praktyczne porady
1. Cel lekcji o literaturze
Zasadniczym celem lekcji o literaturze powinno być wywoływanie pragnienia rozmowy o sprawach ważnych – dla wspólnoty klasowej, szkolnej i ludzkiej w ogóle. Rzadko się to udaje, jeśli potrzeby tej nie odczuwa sam nauczyciel. Anna Janus-Sitarz wyraźnie zaznacza, że „wiekowe arcydzieła dopóty mają uzasadnienie swojej obecności na szkolnych listach lektur, dopóki ewokują potrzebę namysłu nad znaczącymi dla młodych ludzi problemami”. Problemy te powinny dotyczyć rozmaitych obszarów, szczególnie zaś wartości, idei, postaw (przykładowo: konflikt jednostki z rzeczywistością, poszukiwanie tożsamości, istotne zjawiska społeczne i obyczajowe, dylematy moralne i etyczne). Propozycje tematów do poruszenia, które uczniowie będą mogli przygotować na podstawie omawianej lektury, to fundament wszelkich działań nauczyciela.
2. Postawa nauczyciela
Postawa nauczyciela niewątpliwie ma wpływ na to, jak uczniowie podchodzą do omawiania lektur szkolnych. Trzeba pamiętać, że zachęcanie młodzieży do aktywnego uczestnictwa w zajęciach jest jednym z kluczowych komponentów pracy z literaturą. Można do tego dążyć poprzez otwartość na nieschematyczne interpretacje, przemyślenia i analizy, które zapewniają wartościowy i efektywny proces dydaktyczny. Za niemarginalną sprawę należy uznać także szacunek wobec różnych gustów literackich – zaleca się więc pytanie podopiecznych o ich indywidualne preferencje, a także pozwalanie na porównania lektur szkolnych z książkami, które młodzież czyta prywatnie. Wzrost zaangażowania uczniów mogą również wspomóc działania mające na celu powiązanie kanonu i codzienności (doświadczeń życiowych).
3. Sytuacje motywujące do przeczytania lektury
Przed oficjalną zapowiedzią omawiania danej lektury warto rozważyć zastosowanie jakichś środków dydaktycznych, które mogłyby wzbudzić w uczniach autentyczną ciekawość i chęć poznania całej narracji. Wśród przydatnych pomysłów należy tu wymienić m.in. starannie zaplanowaną lekcję zerową, której celem jest zaprezentowanie kluczowych zagadnień ułatwiających późniejsze czytanie książki (tło historyczne, kontekst społeczny itp.), lub kilkuminutowe chwyty, dające możliwość szybkiego skupienia uwagi młodzieży. Przykładem takiego chwytu metodycznego może być estetyczne przeczytanie wybranego fragmentu lektury i zakończenie go w najciekawszym/kulminacyjnym momencie.
4. Grywalizacja – lekturowe wyzwania
Zastosowanie mechanizmów gier w procesie omawiania lektur może skutecznie zachęcić uczniów do sięgnięcia po wybraną książkę. W ramach grywalizacji nauczyciel ma możliwość wprowadzania różnych elementów, do których zwykle zalicza się punkty, odznaki, nagrody, rankingi, wyzwania i wiele innych. Poprzez wdrożenie tej metody dydaktycznej wątki, motywy i postaci ze szkolnego kanonu są więc twórczo wykorzystane m.in. w formie gier terenowych, teleturniejów, a także rozmaitych quizów on-line. Grywalizację warto stosować na różnych etapach pracy z lekturą, mając na uwadze konieczność regularnego modyfikowania zadań i unikania schematów.
5. Nowatorskie kluby czytelnicze skupiające ekspertów ds. szkolnej listy lektur
Tworzenie szkolnych lub klasowych klubów czytelniczych, w ramach których uczniowie mogą rozmawiać o różnych lekturach i dzielić się swoimi odczuciami czy przemyśleniami, pomaga przełamać niechęć do czytania pozycji wchodzących w skład kanonu. Ważne jest to, by członkowie takiego stowarzyszenia mieli możliwość doświadczania tekstu kultury na rozmaite sposoby i nie ograniczali się wyłącznie do tradycyjnych form odbioru. W tym celu należy rozważyć organizowanie dyskusji, które mogłyby dotyczyć np. roli głosu lub obrazu w procesie interpretacji dzieła literackiego (audiobooki, filmy, tiktoki itp.). Każdy klub czytelniczy ma także prawo powołać ekspertów ds. szkolnej listy lektur, zajmujących się udzielaniem porad w ramach ogólnodostępnej pomocy rówieśniczej (powinni to być uczniowie o największych kompetencjach literacko-kulturowych).
Bibliografia i netografia:
- Janus-Sitarz A., Klasyka literacka w szkole. Poszukiwanie drogi do czytelnika lub drugie życie lektury, [w:] Lektury w ręku nauczyciela. Perspektywa polska i zagraniczna, red. A. Janus-Sitarz, Kraków 2019 (Edukacja Nauczycielska Polonisty, t. 32).
- https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-eurostat-news/w/ddn-20240809-2? fbclid=IwY2xjawFNFuRleHRuA2FlbQIxMAABHfvJDMoN5BpiP6NKBou9WG5BS5cnoPrSy9pZ MP78aoGemm4tjgGNpp5-ag_aem_aDtY_XXEQhLQ176NumFSRw, dostęp: luty 2025.
- https://lubimyczytac.pl/aktualnosci/20966/poziom-czytelnictwa-w-polsce-jak-wypadamy-na-tle-europy-jedna-rzecz-nas-wyroznia, dostęp: luty 2025.
- https://samorzad.gov.pl/web/scdn-kielce/stan-czytelnictwa-ksiazek-w-polsce-w-2023-roku?, dostęp: luty 2025.
- https://www.bn.org.pl/raporty-bn/stan-czytelnictwa-w-polsce/stan-czytelnictwa-w-polsce-w-2023, dostęp: luty 2025.
- https://www.gov.pl/web/kultura/najlepszy-wynik-czytelnictwa-w-polsce-od-10-lat, dostęp: luty 2025.
Autorka: Joanna Pałka
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli