Kompetencje kluczowe to jeden z popularniejszych ostatnio terminów w funkcjonowaniu szkół i przedszkoli, który co jakiś czas pojawia się w różnych kontekstach – planowania, doskonalenia, ewaluacji pracy. Wpisując te dwa słowa w wyszukiwarkę, bez problemu znajdziemy wykaz kompetencji kluczowych oraz ich definicje. Warto sięgnąć nieco głębiej, do genezy tego zagadnienia oraz zastanowić się, jakie ma znaczenie dla pracy nauczyciela.
Badania służące pomiarowi osiągnięć w oświacie, mimo wciąż wzrastających wyników osiąganych przez uczniów w zakresie kompetencji przyrodniczych, matematycznych i czytania ze zrozumieniem, pokazują niewystarczający poziom podstawowych umiejętności wśród obywateli, gwarantujących im dostęp do dobrej jakości kształcenia, samorozwoju, uczenia się przez całe życie i budowania odpowiedzialnego społeczeństwa. Jeszcze w 2015 r. co piąty uczeń wykazywał poważne trudności w radzeniu sobie z zagadnieniami programowymi, co trzeci dorosły prezentował niskie umiejętności z zakresu przetwarzania informacji, a ponad połowa mieszkańców Unii Europejskiej wykazywała znikome umiejętności cyfrowe (PISA 2000 – 2018; PIAAC 2011/2012 – 2016).
Instytucje unijne opracowały zalecenia mające na celu poprawę tej niesatysfakcjonującej sytuacji. Na ich podstawie powstał zestaw ośmiu kompetencji kluczowych, stanowiących narzędzie do realizacji celów związanych z rozwojem osobistym, społecznym i kulturowym. Kształtowanie kompetencji kluczowych ma odbywać się w różnych obszarach życia, również w szkołach, co nakłada na ich pracowników konkretne zobowiązania. Wiemy, że zadaniem nauczycieli jest rozwijanie kompetencji kluczowych – spróbujmy zastanowić się, co dokładnie kryje się pod tym zagadnieniem.
Na kompetencje kluczowe – a więc te, które są niezbędne dla rozwoju osobistego, budowania aktywnego społeczeństwa i integracji społecznej – składają się: wiedza, umiejętności i postawy. Wszystkie te elementy są komplementarne względem siebie i wzajemnie się przenikają. Tak więc, rozwijając u naszych uczniów daną kompetencję:
- budujemy wiedzę poprzez pracę z faktami, pojęciami, ideami i wartościami, które są sprawdzone i ugruntowane w danej dziedzinie,
- ćwiczymy umiejętności zastosowania zdobytej wiedzy do rozwiązywania zagadnień, organizowania swojej aktywności w sposób umożliwiający osiągnięcie zakładanych wyników,
- kształtujemy gotowość i skłonność do działania i reagowania na treści, osoby i sytuacje, z którymi młodzi stykają się na drodze uczenia i rozwoju.
Zgodnie z zaleceniami Unii Europejskiej, placówki systemu publicznego państw członkowskich, w tym placówki oświatowe, mają za zadanie wspierać swoich obywateli w ośmiu kluczowych obszarach:
Kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji umożliwiają odbieranie, rozumienie, wyrażanie, wytwarzanie i interpretowanie informacji, faktów, opinii i uczuć w sposób pisemny i ustny, z wykorzystaniem obrazów, dźwięków i materiałów cyfrowych. Efektem prawidłowego wykształcenia tych kompetencji jest zdolność skutecznego, adekwatnego i kreatywnego komunikowania własnych treści i odczuć oraz porozumiewania się z innymi osobami. Na etapie edukacji wczesnoszkolnej rozwijaniu tej kompetencji służą wszystkie ćwiczenia doskonalące umiejętności czytania i pisania, wykorzystujące zarówno materiały tradycyjne (praca z książką, zadania grafomotoryczne), jak i cyfrowe (aplikacje, portale, gry, zadania interaktywne i multimedialne). Kompetencje te nie sprowadzają się jednak wyłącznie do technicznej umiejętności czytania, pisania i pozyskiwania informacji ze źródeł cyfrowych. Obejmują również umiejętności dialogowania, czytania ze zrozumieniem, krytycznego ustosunkowania się do różnych tekstów. Możemy wesprzeć uczniów w doskonaleniu tych sprawności, zaznajamiając ich z różnymi formami i gatunkami literackimi, organizując przestrzeń do dyskusji i wyrażania własnych opinii.
Kompetencje w zakresie wielojęzyczności warunkują poprawne i efektywne posługiwanie się różnymi językami. Analogicznie do kompetencji w zakresie rozumienia i tworzenia informacji, nie sprowadzają się jedynie do dostarczania słownictwa i konstrukcji gramatycznych związanych z danym kodem językowym. Obejmują również postawę ciekawości i zainteresowania społecznymi kontekstami języka, szacunku dla indywidualnego profilu językowego każdej osoby, w tym poszanowanie dla języków mniejszości etnicznych. Zaznajamiając dzieci z różnorodnością, historią, kulturą poszczególnych narodów, kształtujemy postawy niezbędne do posługiwania się kompetencjami w zakresie wielojęzyczności.
Kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii obejmują sprawności związane z wykorzystywaniem matematycznego sposobu myślenia do rozwiązywania codziennych problemów, obserwowania i rozumienia procesów przyrodniczych i technologicznych. W celu kształtowania tych kompetencji u uczniów, podejmujemy działania związane z ćwiczeniem umiejętności posługiwania się liczbami, miarami, terminami i pojęciami matematycznymi, pozyskiwaniem wiedzy na temat przyrody i technologii, prowadzeniem obserwacji i eksperymentów. Człowiek o wysoko rozwiniętych kompetencjach z tego obszaru jest świadomy wpływu działalności ludzi na świat przyrody, zagrożeń i korzyści płynących z rozwoju technologii. Wie, że warunkiem rozwoju jest ciągłe uczenie i jest gotowy do rezygnacji z własnych przekonań, jeśli są one sprzeczne z nowymi odkryciami naukowymi.
Kompetencje cyfrowe odnoszą się do sprawnego, ale również krytycznego posługiwania się technologiami cyfrowymi w celu pozyskiwania wiedzy, wymiany informacji, tworzenia nowych treści. Kształtujemy je, pracując z uczniami z wykorzystaniem narzędzi multimedialnych, aplikacji, pokazując sposoby bezpiecznego i twórczego korzystania z sieci i realizując zagadnienia związane z ochroną własności intelektualnej.
Kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie uczenia się manifestowane są w zdolności do autorefleksji, skutecznego zarządzania własnym czasem i pozyskanymi informacjami, współpracy i konstruktywnego działania z innymi osobami, empatii, rozwiązywania konfliktów i dbałości o własny dobrostan psychofizyczny. Wysoki poziom kompetencji osobistych i społecznych warunkuje udane relacje międzyludzkie; dlatego tak ważne jest, by pomóc dzieciom rozumieć sytuacje społeczne oraz rozwijać odporność na stres i niepowodzenia – w tym celu możemy wykorzystać rozmowy, elementy relaksacji i autoanalizy, metodę osobistego przykładu nauczyciela. W zakresie rozwijania kompetencji uczenia się mamy do dyspozycji różne sposoby usprawniania pamięci i uwagi, mnemotechniki, ćwiczenia budowania własnego stylu uczenia się. Przede wszystkim jednak możemy rozbudzać u dzieci ciekawość poznawczą i zainteresowanie otaczającym światem.
Kompetencje obywatelskie umożliwiają pełne i aktywne uczestnictwo w życiu obywatelskim i społecznym. Kształtujemy je poprzez przekazywanie wiedzy na temat zasadniczych wydarzeń w historii kraju i świata, ukazywanie globalnych i lokalnych procesów i trendów, takich jak np. zmiany klimatyczne, oraz inicjowanie wydarzeń zakładających działania na rzecz wspólnego dobra. Znakomite formy rozwijania kompetencji obywatelskich w realiach szkoły to organizowanie festynów, pikników, zbiórek charytatywnych czy zawodów sportowych. Uczniowie mogą rozwijać swoje kompetencje obywatelskie, współdecydując o ważnych wydarzeniach z życia klasy, organizując głosowania i debaty, lub działając w samorządzie uczniowskim.
Kompetencje w zakresie przedsiębiorczości opierają się na wykorzystywaniu kreatywności, rozwiązywaniu problemów, podejmowaniu inicjatywy, wytrwałości w podejmowaniu działań o znaczącej wartości dla jednostki lub społeczności. Nauczyciele stosują wiele form angażujących kreatywne myślenie i aktywne działanie – to wszystkie metody projektowe, problemowe, aktywizujące, metody zadań stawianych dziecku do wykonania. Dzięki temu pomagają dzieciom budować poczucie sprawstwa, przekonanie o skuteczności własnych działań oraz ich wpływie na własny los i lokalną wspólnotę.
Kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej związane są ze znajomością różnych rodzajów sztuki oraz wykorzystywania ich do przyjmowania i nadawania znaczeń. Te kompetencje uaktywniane są podczas działania ze sztuką, zarówno jej odbiorem, jak i tworzeniem – wśród form organizowanych w szkołach można wymienić: wystawy, pokazy, projekcje, przeglądy, spektakle, happeningi, lekcje muzealne, koncerty, metody ekspresji słownej, plastycznej i muzycznej.
Wszystkie kompetencje kluczowe angażowane są w procesie nauczania i uczenia się. Dzięki świadomemu aranżowaniu sytuacji umożliwiających wykorzystywanie i budowanie wiedzy, umiejętności i postaw w obszarze każdej z nich, pomagamy naszym uczniom w stawaniu się bardziej świadomymi siebie i swoich możliwości, aktywnymi i refleksyjnymi ludźmi, obywatelami i uczestnikami życia społecznego.
Bibliografia i netografia:
- Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, Zalecenie Rady z dnia 22 maja 2018 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie, https://eurlex.europa.eu/legalcontent/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32018H0604(01)&from=EN dostęp z dnia 12.11.2020 r.
- S. Kwiatkowski (red.), Kompetencje przyszłości. Seria Naukowa FRSE. Tom III, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2018
- http://eduentuzjasci.pl/piaac-postpiaac, dostęp z dnia 14.11.2020 r.
- https://www.oecd.org/pisa/data/, dostęp z dnia 14.11.2020 r.
Autor: Urszula Wesół – pedagog, pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli