Przygotowanie ucznia do funkcjonowania we współczesnej, dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości stanowi jeden z najważniejszych celów edukacji XXI wieku. Oznacza to, że nauczyciele zobligowani są nie tylko do przekazywania wiedzy, lecz także rozwijania kluczowych w perspektywie przyszłości kompetencji młodego człowieka. Mowa tu m.in. o umiejętności krytycznego myślenia i kreatywnego rozwiązywania problemów czy też zdolności do sprawnego komunikowania się i współpracy z innymi.
Aby wspierać rozwój uczniów we wszystkich tych obszarach, nauczyciele coraz częściej sięgają po metody aktywizujące – narzędzia, które rozwijają samodzielność podopiecznych i angażują ich w proces nauczania. Trzeba jednak pamiętać, że efektywność wspomnianych metod zależy w dużej mierze od ich przemyślanego doboru oraz umiejętnego zastosowania.
Język polski należy do grupy przedmiotów szkolnych o charakterze interdyscyplinarnym – korzysta z dorobku wielu dziedzin nauki, takich jak historia, filozofia, psychologia czy kulturoznawstwo. Przekazywanie treści o dość dużym stopniu złożoności wymaga więc od polonistów podejmowania skutecznych i zróżnicowanych działań dydaktycznych. Wniosek ten prowadzi do fundamentalnego pytania – jakie metody aktywizujące należy stosować, by sukcesywnie osiągać postawione cele?
Poniższy zbiór wybranych metod aktywizujących wraz z przykładami ich praktycznego zastosowania stanowi przede wszystkim inspirację do poszukiwania rozwiązań, które mogłyby sprostać aktualnym oczekiwaniom i potrzebom uczniów.
1. Różne rodzaje dyskusji
Choć dyskusja stanowi jedną z najpopularniejszych metod aktywizujących, w powszechnej praktyce dydaktycznej wykorzystuje się niewiele jej odmian. W kształceniu polonistycznym jest to narzędzie odgrywające niezwykle ważną rolę – umożliwia uczniom rozwijanie umiejętności tworzenia argumentacji, konstruktywnej krytyki oraz uważnego słuchania. Do podstawowych zasad dyskusji tradycyjnie zalicza się:
1) wprowadzenie tematu,
2) udzielanie głosu (w formie ustnej bądź pisemnej),
3) podsumowanie wniosków.
Organizacja zajęć i nakład pracy będą różne w zależności od wyboru rodzaju dyskusji. Wśród tych rodzajów wyróżnia się m.in. dyskusję panelową, dyskusję punktowaną, debatę oksfordzką, burzę mózgów, „kulę śniegową”, metaplan, mapę mentalną oraz kapelusze myślowe.
Wybrane metody wraz z przykładową realizacją:
- burza mózgów – metoda aktywizująca polegająca na spontanicznym zgłaszaniu intuicyjnych pomysłów rozwiązania problemu; składa się z dwóch etapów – gromadzenia hipotez i ich późniejszej weryfikacji (przykładowe pytanie do rozważań: dlaczego w Krakowie jest tak dużo gołębi? [wprowadzenie do lekcji o legendzie krakowskiej])
- „kula śniegowa” – uczniowie najpierw rozwiązują zadany problem w pojedynkę, a następnie uzgadniają swoje stanowisko w dwójkach, czwórkach, ósemkach itd.; na końcu wypracowywane jest stanowisko całego zespołu klasowego (przykładowe pytanie do rozważań: jak możemy zdefiniować przyjaźń na przykładzie „Chłopców z placu broni”?)
2. Techniki dramowe
Drama to krótkie przedstawienie, podczas którego uczniowie wcielają się różne postaci, role i zjawiska. Działanie to może być zaplanowane (wtedy obejmuje wcześniejsze przygotowanie się, tworzenie scenariusza itp.) lub improwizowane (wówczas polega na spontanicznym wykonaniu zadania). Wykorzystywanie technik dramowych na lekcjach języka polskiego ma wiele zalet – uczniowie, utożsamiając się z określonymi postaciami (rolami, zjawiskami), mogą szybko dostrzec pewne prawidłowości lub emocjonalnie zaangażować się w rozwiązywanie danego problemu. Wdrażanie konkretnych działań dydaktycznych jest w tym przypadku podporządkowane wybranej formie dramy, która może być słowna lub ruchowa (mająca na celu rozwijanie mowy ciała i postrzegania świata za pomocą zmysłów – wzroku, słuchu i dotyku). Do rodzajów tej metody aktywizującej należą m.in. wywiad w roli i poza rolą, stop-klatka, tworzenie rzeźby z ciała (ciał) oraz etiuda pantomimiczna.
Wybrane metody wraz z przykładową realizacją:
- odegranie kluczowego momentu utworu (przykład: spojrzenie Orfeusza na Eurydykę podczas wyprowadzania jej z Hadesu)
- improwizacja w oparciu o alternatywne zakończenia – odegranie potencjalnej wersji wydarzeń w wyniku innych decyzji bohaterów (przykład: odegranie sceny, w której Orfeusz nie spogląda na Eurydykę podczas wyprowadzania jej z Hadesu)
3. Gry i zabawy dydaktyczne
Gry i zabawy dydaktyczne stanowią bardzo szerokie i różnorodne spektrum działań – wśród nich można wymienić quizy, turnieje, gry planszowe i komputerowe oraz ćwiczenia sytuacyjne i symulacyjne. Na lekcjach języka polskiego mogą one okazać się przydatne w zakresie realizacji wielu zadań – ze strony nauczyciela kluczowe jest przedstawienie regulaminu gry (zabawy) i jej celów, a także nadzorowanie zasad uczciwej rywalizacji.
Wybrane metody wraz z przykładową realizacją:
- zabawa „kłębek nie tylko dla kotka” – jeden z uczniów usytuowanych w kręgu wypowiada pierwsze zdanie opowiadania, a następnie rzuca kłębek do tej osoby, która ma zaproponować zdanie następne (tworzenie dalszego ciągu alternatywnej historii o Ebenezerze Scrooge’u na podstawie pierwszego zdania z „Opowieści wigilijnej” Charlesa Dickensa)
- quizy i gry interaktywne dostępne na platformie Kahoot i Wordwall
Opracowanie zostało przygotowane na podstawie poniższej literatury:
Bortnowski S., Kłopoty z klasyfikacją metod nauczania, [w:] Polonista w szkole. Podstawy kształcenia nauczyciela polonisty, red. A. Janus-Sitarz, Kraków 2004.
Nagajowa M., ABC metodyki języka polskiego, wyd. 2 popr., Warszawa 1995.
Artykuł Klucz do efektywnej edukacji – metody aktywizujące na lekcjach języka polskiego opracowała: Joanna Pałka
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli