W literaturze przedmiotu wskazuje się na fakt, że obecny system edukacji nie zawsze przystaje do realiów życia społeczno-gospodarczego i często nie nadąża za przemianami, które w nim zachodzą. W związku z tym zdarza się, że szkoły nie rozwijają u swoich uczniów kompetencji kluczowych z punktu widzenia ich przyszłego funkcjonowania w roli obywatela i pracownika. W tym kontekście szkolnictwo wymaga wielu zmian. Właściwą strategią ich wprowadzania wydaje się być działalność innowacyjna, rozumiana jako testowanie różnego rodzaju rozwiązań w celu upowszechnienia tych, które okażą się najefektywniejsze.
CZYM SĄ INNOWACJE PEDAGOGICZNE?
Terminem innowacja pedagogiczna określa się świadome wprowadzanie nowych dla danej placówki edukacyjnej rozwiązań, celem wymiernego udoskonalenia jakości jej pracy.
Każda innowacja jest zmianą dotychczasowego sposobu pracy szkoły, ale nie wszystkie zmiany jej sposobu funkcjonowania wypełniają znamiona innowacji. Bywa, że istotę omawianego pojęcia upraszcza się, sprowadzając innowacyjność do procesu komputeryzacji i cyfryzacji danej placówki. Tymczasem samo wprowadzenie najnowszych technologii nie wypełnia jeszcze znamion działalności innowacyjnej. Może być jedynie elementem wspomagającym proces szerszych, głębszych zmian o charakterze nowatorskim.
ISTOTA INNOWACJI PEDAGOGICZNEJ
Innowacja pedagogiczna dotyczy procesów związanych z głównymi funkcjami szkoły: nauczaniem, wychowaniem i opieką. Powinna zmierzać do ulepszenia sposobu i zwiększenia efektywności realizacji tych zadań. Winna także służyć poprawie tzw. infrastruktury społecznej, czyli postaw, zachowań i relacji zachodzących między uczniami oraz pomiędzy uczniami i nauczycielami.
Innowacje pedagogiczne mogą być przedsięwzięciami o różnym zasięgu, a więc obejmującymi zarówno całą szkołę, jak i tylko określone jej części – np. klasę, oddział, grupę uczniów. Mogą dotyczyć wszystkich lub wybranych zajęć edukacyjnych.
Na innowację składa się szereg różnego rodzaju zmian o charakterze jakościowym. Należą do nich: przekształcenie istniejącego stanu rzeczy; rozszerzenie, uzupełnienie podejmowanych działań; zastąpienie danego składnika systemu innym, nowym; rezygnacja z dotychczas funkcjonujących elementów układu, działań.
Zgodnie z przedstawioną wcześniej definicją, innowacja polega na wprowadzaniu nowych dla danej placówki rozwiązań. A zatem jest to pojęcie względne. Może się bowiem zdarzyć, że procedury, które stanowią nowość w jednej szkole, w innej funkcjonują od dawna.
Oznacza to, że innowacje pedagogiczne nie muszą mieć wyłącznie stricte nowatorskiego charakteru. Nie ma konieczności, by nauczyciele ograniczali się tylko do wprowadzania pionierskich, samodzielnie opracowanych rozwiązań. Dopuszczalne jest bowiem stosowanie tzw. innowacji naśladowczych, czyli adaptacja do własnej praktyki pedagogicznej pomysłów wcześniej opracowanych i przetestowanych przez inne osoby.
Wprowadzane novum musi gwarantować realizację najważniejszych zadań szkoły. Może także rozszerzać lub uzupełniać jej ofertę edukacyjną. Nie wolno natomiast poprzez innowację w żaden sposób naruszać uprawnień ani ograniczać dostępu uczniów do nauczania i wychowania.
Serdecznie zapraszamy na szkolenie webinarowe na temat innowacji pedagogicznych, zorganizowane przez naszą akredytowaną Niepubliczną Placówkę Doskonalenia Nauczycieli PERFECTUS : Projektowanie i wdrażanie innowacji pedagogicznych
TYPOLOGIA INNOWACJI PEDAGOGICZNYCH
W literaturze przedmiotu funkcjonuje kilka typologii innowacji pedagogicznych w zależności od tego, w jakim aspekcie rozpatruje się omawiane zjawisko.
Biorąc pod uwagę funkcje szkoły, których dotyczą wprowadzane nowości, mówi się o innowacjach kształceniowych, wychowawczych i opiekuńczych.
Poprzez innowacje kształceniowe rozumie się nowe rozwiązania, które obejmują działalność dydaktyczną szkoły, a więc dotyczą założonych celów kształcenia, realizowanych treści, stosowanych metod nauczania.
O innowacjach wychowawczych mówimy, gdy wprowadzane nowości modyfikują prowadzone przez szkołę oddziaływania o charakterze wychowawczym, tj. kształtujące postawy, służące rozwiązywaniu konfliktów, sprzyjające wszechstronnemu rozwojowi uczniów.
Innowacje opiekuńcze zaś dotyczą wszystkich działań szkoły, które związane są ze sprawowaniem opieki nad powierzonymi jej uczniami.
Natomiast uwzględniając obszar działalności szkoły, który obejmuje wprowadzane novum, rozróżnia się następujące typy innowacji:
- programowe – dotyczące celów, treści oraz przewidywanych osiągnięć uczniów w zakresie kształcenia i wychowania;
- metodyczne – związane ze sposobami, metodami, technikami nauczania oraz sprawdzania osiągnięć edukacyjnych uczniów;
- organizacyjne – odnoszące się do sposobu funkcjonowania placówki.
PROCEDURA PROJEKTOWANIA I REALIZOWANIA INNOWACJI
Warunkiem wstępnym, a zarazem koniecznym do zaistnienia innowacji jest krytyczna ocena istniejącego stanu rzeczy oraz postawa proinnowacyjna nauczyciela. Na tym etapie pedagog dostrzega braki i niedociągnięcia obecnego sposobu pracy szkoły i pojawia się w nim chęć wprowadzenia zmian, by poprawić istniejącą sytuację.
W tym momencie rozpoczyna się proces projektowania innowacji. Nauczyciel określa, co chciałby zmienić w dotychczasowym sposobie funkcjonowania szkoły oraz dlaczego zamierza to uczynić. Wskazuje cel planowanego przedsięwzięcia i korzyści, jakie powinno przynieść placówce. Powinien także sprecyzować zasady innowacji, czyli opisać, do kogo adresuje swój projekt, oraz na czym będzie on polegał (harmonogram działań). W tej fazie należy także dokładnie określić czas trwania przedsięwzięcia, potrzebne do jego realizacji zasoby i środki, oszacować koszty oraz określić źródła finansowania.
Planując innowację, nauczyciel musi także sformułować założenia dotyczące jej ewaluacji, czyli określić sposób sprawdzenia, na ile wprowadzone rozwiązania pozwoliły osiągnąć zamierzone cele. Najlepiej byłoby, gdyby pedagog zaprojektował ewaluację bieżącą i końcową. Ewaluacja bieżąca pozwoli kontrolować przedsięwzięcie na każdym etapie oraz, w miarę potrzeby, umożliwi dokonywanie w nim stosownych korekt. Ewaluacja końcowa powinna stanowić podsumowanie projektu w aspekcie jego mocnych stron i słabych punktów oraz korzyści, jakie przyniósł szkole. Należy zaplanować, kto, kiedy i jakimi metodami będzie prowadził ewaluację oraz określić, komu i w jaki sposób zostaną przedstawione jej wyniki.
Przygotowując innowację, nauczyciel powinien również zaplanować możliwość jej utrwalenia, czyli kontynuacji oraz rozszerzenia zasięgu wprowadzonych rozwiązań, jeśli okażą się skuteczne i przydatne dla szkoły.
Po zakończeniu fazy planowania i uzyskaniu zgody odpowiednich organów (np. dyrektora szkoły), nauczyciel może rozpocząć realizację przedsięwzięcia innowacyjnego, czyli wcielić swój projekt w życie. Może trzymać się ściśle opracowanego wcześniej planu albo jednocześnie z jego realizacją prowadzić ewaluację bieżącą i, w oparciu o jej wyniki, dokonywać ewentualnych zmian w przedsięwzięciu.
Ostatni element procesu innowacyjnego stanowi jego ewaluacja końcowa. Jej efektem powinny być wnioski dotyczące przydatności testowanych rozwiązań dla pracy szkoły oraz zasadności, bądź nie, kontynuowania ich w przyszłości.
Wprowadzanie innowacji pedagogicznych to skomplikowany proces. Dlatego w literaturze przedmiotu podkreśla się, że najlepiej jest zaczynać od drobnych, stosunkowo prostych zmian, które są zrozumiałe dla użytkowników, nie wymagają zbyt dużych nakładów, odwołują się do mocnych stron placówki, nawiązują do jej dotychczasowych praktyk, pozostają w zgodzie z ważnymi dla niej wartościami. Nie zaleca się rozpoczynania procesu innowacji od szerokich, dogłębnych zmian o charakterze rewolucyjnym.
ZALETY INNOWACJI PEDAGOGICZNYCH
Właściwie przeprowadzone innowacje umożliwiają dostosowanie systemu edukacji do wymagań współczesnego społeczeństwa i stwarzają szansę na podniesienie wyników działalności pedagogicznej szkół. Pozwalają skutecznie rozwiązywać problemy dydaktyczne i wychowawcze, które dotychczas pozostawały nierozwiązywalne lub były rozwiązywane w sposób niesatysfakcjonujący. Przyczyniają się również do rozwoju zawodowego nauczycieli. Dają im satysfakcję z pracy, eliminują rutynę i zapobiegają wypaleniu. Czynią też proces uczenia się ciekawszym i łatwiejszym dla uczniów.
RYZYKO ZWIĄZANE ZE STOSOWANIEM INNOWACJI
Pomimo niewątpliwych zalet, jakie posiadają innowacje pedagogiczne, nie stanowią one rozwiązania idealnego. Mogą także nieść ze sobą pewnego rodzaju zagrożenia, zwłaszcza gdy są stosowane niewłaściwie lub w nadmiarze. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że w takich sytuacjach ujemnym skutkiem innowacyjności może być wrażenie chaosu w szkolnictwie oraz towarzyszący mu spadek poczucia stabilności zawodowej nauczycieli.
Innowacje pedagogiczne wiążą się także z pewnym ryzykiem. Może się bowiem zdarzyć, że niektóre spośród testowanych rozwiązań okażą się nieskuteczne albo wręcz będą szkodzić szkole, uczniom lub nauczycielom.
CZYNNIKI UTRUDNIAJĄCE PROCESY INNOWACYJNE
Autorzy zajmujący się omawianym zjawiskiem podkreślają, że działalność innowacyjną mogą utrudniać różnego rodzaju czynniki wewnętrzne, tkwiące w osobie nauczyciela, oraz uwarunkowania zewnętrzne, związane z sytuacją, w jakiej funkcjonuje pedagog.
Jako czynniki wewnętrzne wskazuje się postawę odtwórczą nauczyciela, jego lęk przed nieznanym, brak wiary w sens i skuteczność własnych pomysłów oraz obawy przed dezaprobatą otoczenia.
Do przyczyn natury zewnętrznej zalicza się ograniczenia wynikające z przepisów prawa oświatowego, zbyt daleko posuniętą standaryzację pracy szkół, nadmierną biurokrację, niedostateczną bazę materialną, deficyt środków finansowych oraz brak wsparcia ze strony grona pedagogicznego i władz szkolnych.
Tekst powstał w oparciu o następujące źródła:
- Atroszko B., Atroszko P.; Innowacje edukacyjne w polskiej szkole – szanse i zagrożenia (Osiński J., Negacz K., Obłąkowska-Kubiak K. (red.); Polityka publiczna. 10 lat Polski w Unii Europejskiej)
- Zawadzka-Bartnik E.; Moda, chwyt reklamowy czy konieczność? – rozważania o istocie działań innowacyjnych w edukacji (Neofilolog, nr 2/2018)
Autor: Elżbieta Wika