Dlaczego empatia?
Współcześnie szkoła stawia zarówno przed nauczycielami, jak i uczniami liczne wyzwania. Konieczność szybkiego przestawienia się na warunki edukacji zdalnej, trudności w sprostaniu wymaganiom podstawy programowej, przedłużający się czas izolacji i niepewności są prawdziwym testem dla naszej odporności psychicznej. Na szczęście nie jesteśmy bezbronni wobec wymagań codzienności – w trudnej sytuacji możemy sięgnąć do zgromadzonych zasobów, takich jak umiejętności radzenia sobie, wyciszania się, racjonalnego podejścia do problemów, tworzenia pozytywnych wyobrażeń na temat przyszłości.
Psycholodzy za jedne z najważniejszych zasobów chroniących nas w trudnych sytuacjach postrzegają więzi społeczne, zarówno te najbliższe, jak i dalsze. To dzięki nim uzyskujemy wsparcie emocjonalne i informacyjne, otrzymujemy wspierające komunikaty na temat własnej osoby, odczuwamy solidarność i jedność w obliczu kryzysu, nie poddajemy się poczuciu samotności i zyskujemy szerszą perspektywę niezbędną do zmierzenia się z problemem. Jedną z kluczowych umiejętności, która pozwala nam tworzyć właściwe relacje z innymi ludźmi jest empatia – złożone narzędzie do rozumienia innych ludzi, poznania i harmonijnego działania w zgodzie ze sobą i z innymi. Obejmuje następujące komponenty:
- umiejętność samoidentyfikacji emocji
- umiejętność wyrażania swoich uczuć
- zdolność do przyjęcia perspektywy innych osób
- umiejętność odpowiedzenia na uczucia i punkt widzenia innych ludzi.
Umiejętności te nie są łatwe do opanowania i zastosowania w wymagającej codzienności, jednak jak każde umiejętności – tak jak czytanie, pisanie czy liczenie – można je ćwiczyć.
Dlaczego warto?
Wobec konieczności przeorganizowania dotychczasowej aktywności, zmiany codziennego stylu życia i zrealizowania wymagań programowych, niewiele czasu pozostaje na zadbanie o dobrostan psychiczny własny i swoich uczniów. Badania przeprowadzone na potrzeby projektu Start Empathy przekonują, że warto podjąć ten wysiłek, dostarczając następujących dowodów:
- zaopiekowanie się emocjonalnymi potrzebami uczniów pozostawia więcej czasu i przestrzeni na pracę poznawczą
- rozwijanie empatii od wczesnych lat pozwala kształtować ludzi zorientowanych na zmianę, zdolnych do elastycznego działania i zespołowego rozwiązywania problemów, a takie wyzwania stawia przed nami współczesny świat.
W ramach programu Start Empathy nauczyciele mogą korzystać z gotowych narzędzi do rozwijania empatii. Poniższe propozycje opracowano na podstawie materiałów udostępnionych przez autorów projektu i innych źródeł, zebranych w bibliografii.
Twórcy programu adresują swoje propozycje do dzieci i młodzieży w pierwszych sześciu klasach szkoły podstawowej, jednak nauczyciele mogą je twórczo przerabiać i dostosowywać do potrzeb swoich podopiecznych.
Poniższe zestawienie obejmuje aktywności rozwijające poszczególne komponenty empatii, takie jak uważność i samoświadomość, świadomość własnych emocji, upodobań, mocnych i słabych stron, uważność na drugiego człowieka, umiejętność współdziałania, odpowiedzialność społeczna.
Zacznijmy z empatią – pozytywna rutyna dnia
Powitanie – odbywa się w dogodnym dla wszystkich miejscu, uczniowie wraz z nauczycielem siedzą w kółku.
- Uczniowie witają się ze wszystkimi po imieniu. Jeśli mają ochotę, mogą wymyślić dla siebie pseudonim, wybrać imię bohatera literackiego lub filmowego albo nazwę zwierzątka, które koresponduje z ich dzisiejszym nastrojem.
- Lista obecności: ustalamy, kto jest obecny, a kogo nie ma.
- Kalendarz: określamy datę i dzień tygodnia, omawiamy pogodę, zaobserwowane przez nas zmiany w przyrodzie i najważniejsze wydarzenia toczące się obok nas. Ustalamy, w jaki sposób mogą one wpływać na nasze samopoczucie.
- Barometr uczuć: określamy swój dzisiejszy nastrój, rozmawiamy na temat tego, jak się dziś czujemy. W tym celu możemy zaznaczać wartości na termometrze uczuć, wyrażać swoje uczucia w postaci słownej lub graficznej.
Wspólna aktywność – może pojawić się jako jedno z zadań w ciągu całego dnia, pomiędzy aktywnościami o charakterze poznawczym.
- Moje ulubione…
Nauczyciel podaje temat do omówienia, np.: pogoda, pora roku, książka, film, zwierzę. Wspólnie z uczniami określa charakterystyczne cechy danej kategorii i prosi ich o wybranie ulubionego elementu w jej obrębie wraz z krótkim uzasadnieniem. Prosi, by po chwili namysłu wyrazili swoją gotowość do wypowiedzenia się poprzez podniesienie kciuka do góry. Jako pierwszy głos zabiera nauczyciel, używając pełnych zdań i formułując krótkie wyjaśnienie. Nauczyciel ćwiczy z uczniami umiejętność uzasadniania własnych twierdzeń, formułując pytania, np. „Co sprawia, że trudno nam wyjaśnić, dlaczego coś lubimy? Co możemy zrobić, żeby to ułatwić?”.
- Nauka z piosenką na ustach
Nauczyciel dzieli grupę na 4-5 osobowe zespoły. Podaje hasło/zagadnienie związane z aktualnie przerabianym materiałem, np. wydarzeniem, zjawiskiem czy procesem. Każda z grup stara się wyszukać jak najwięcej piosenek zawierających dane słowo lub odnoszących się do podanego tematu. Następnie na forum uczniowie prezentują ustalone piosenki. Dalszym ciągiem ćwiczenia może być zabawa „Jaka to melodia”. Nauczyciel podczas pracy uczniów akcentuje pozytywne wzorce, np. wypowiadanie się po kolei, słuchanie bez przerywania, zabranie głosu przez wszystkich członków zespołu.
- Prasówka
To ćwiczenie również odbywa się w kilkuosobowych zespołach. Zadaniem każdego zespołu jest ustalenie najważniejszego tematu z życia społecznego z mijającego tygodnia i zaprezentowanie go na forum. Dla urozmaicenia każdy zespół może otrzymać gazetę z przeglądem najważniejszych wydarzeń. Młodsze dzieci mogą ustalać najważniejsze wydarzenie z życia klasy.
Popołudniowe zwierzenia
W końcowej części dnia uczniowie ponownie zbierają się wspólnie z nauczycielem i poruszają trzy zagadnienia:
- pozytywna rzecz na temat kolegów lub wydarzenia z dzisiejszego dnia
- sytuacja, która sprawiła im trudność
- czego się dziś nauczyli.
Uczniowie zapisują dane zagadnienie w odpowiednim miejscu na tablicy, arkuszu papieru lub tablicy typu flip chart. Następnie wspólnie omawiają zapisane problemy, próbując znaleźć do nich rozwiązanie.
Ćwiczenia pozwalające na poznanie siebie
- Herb
Każdy uczestnik ćwiczenia otrzymuje szablon herbu z wydzielonymi czterema polami, w które wpisuje: to, co lubi, to, w czym jest dobry, to, o czym marzy, to, czym mógłby podzielić się z innymi.
- Mapy wizyjne
Uczestnicy otrzymują karty, które uzupełniają wg schematu:
Teraz: Przyszłość:
– zainteresowania…………………kim mogę zostać?
– –
– –
– –
– mocne strony………………………co będę umieć?
– –
– –
– –
W wykropkowanych miejscach uczniowie starają się określić działania, które powinni podjąć, by osiągnąć wyznaczone cele.
- Budujemy domy
W tym ćwiczeniu uczestnicy kreślą schemat domu:
- w miejsce podłogi wpisują wartości, które są dla nich ważne
- ściany oznaczają mocne strony i zainteresowania
- dach to cele, które pragną osiągnąć.
Ćwiczenia uwrażliwiające na innych
- Lubię kogoś, kto …
Uczniowie zajmują miejsca na krzesłach ustawionych w kółku, jedna osoba stoi w środku i rozpoczyna grę, mówiąc zdanie zawierające jakąś informację o sobie, np. „Lubię kogoś, kto ma w domu zwierzątko”. Wszystkie osoby, łącznie ze stojącą w środku, zajmują nowe miejsce na krześle – w ten sposób jedna osoba zostaje na środku koła, kontynuując grę. Trwa ona tak długo, aby każdy miał szansę się wypowiedzieć.
Po zakończeniu ćwiczenia nauczyciel przeprowadza dyskusję, zadając przykładowe pytania: Czego dowiedziałeś się o kolegach? Jak się czułeś, gdy dowiedziałeś się, jak wiele masz wspólnego z innymi osobami w klasie?
- Jeśli nie ja, to kto?
Nauczyciel zaprasza uczniów do ćwiczenia, zadając pytanie: „Czy kiedykolwiek widzieliście kogoś, kto źle traktował drugą osobę – np. wyśmiewał, przezywał, poniżał? Jeśli tak, jak się wtedy czuliście?”. Nauczyciel rozpoczyna od siebie, dzieląc się swoim doświadczeniem. Następnie uczeń, który jest gotowy do zabrania głosu, podchodzi do nauczyciela i chwyta go za rękę podczas wypowiadania swojej kwestii. W ten sposób dołączają pozostali uczestnicy, tworząc łańcuch ludzkich rąk.
Po zakończeniu ćwiczenia nauczyciel omawia z dziećmi uczucia towarzyszące trudnym sytuacjom. Wspólnie z dziećmi zastanawia się, jakie mogą być sposoby reagowania w takich sytuacjach. Próbuje również przewidzieć skutki zignorowania sytuacji, w której ktoś wyrządza krzywdę drugiej osobie. Nauczyciel zapoznaje dzieci z koncepcją SAFE – jej nazwa pochodzi od pierwszych liter wyrażeń w języku angielskim odpowiadającym poszczególnym działaniom:
- Powiedz, co czujesz (Say what you feel).
- Poproś o pomoc (Ask for a help).
- Poszukaj przyjaciela (Find a friend).
- Opuść teren (Exit an area).
- Doceńmy zwykłych ludzi
W tym ćwiczeniu prosimy dzieci, żeby wyobraziły sobie, jak wyglądałaby szkoła bez pracowników obsługi. Uczniowie mogą ustalić listę wykonywanych przez nich zadań i określić ich znaczenie lub w miarę możliwości organizacyjnych, przez jakiś czas towarzyszyć im w wykonywaniu ich obowiązków, lub przejąć część z nich, np. utrzymywać w czystości dany obszar szkoły. Po wykonaniu ćwiczenia nauczyciel porusza z dziećmi następujące kwestie:
- czy łatwo jest rzetelnie realizować swoje zadania?
- jak wyglądałoby życie szkoły, gdyby poszczególne osoby nie realizowały swoich zadań?
- w jaki sposób możemy okazać wdzięczność?
Bibliografia i materiały do pracy:
- Zestaw narzędzi do rozwijania empatii w szkołach, opracowanie: www.ashoka.org, www.startempathy.org
- Empatyczna układanka, program Myślę pozytywnie, opracowanie: Instytut Pozytywnej Edukacji, www.myslepozytywnie.pl
- Empatia wychodzi na dobre, opracowanie: wydawnictwo Nowa Era, https://www.nowaera.pl/o-nas/programy-edukacyjne/empatia-wychodzi-na-dobre
Autor: Urszula Wesół – pedagog, pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli
