Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi wyzwaniem dla nauczyciela

„Jeśli jesteś zły, to krzycz, jeśli smutny – płacz, jeśli szczęśliwy – śmiej się na głos. Tłumione emocje to trucizna, która niszczy cię od wewnątrz”

Nah Kin

Emocje to sposób reagowania na różne okoliczności. Jest to element osobowości wykształcony jeszcze w dzieciństwie. Bagaż naszych życiowych doświadczeń na ogół decyduje o tym, jak sobie z nimi radzimy. Zarządzanie własnymi emocjami nie należy do najłatwiejszych.

Niejednokrotnie zadajemy sobie pytanie, dlaczego sprawne fizycznie i intelektualnie dziecko, zachowuje się dziwnie i uciążliwie narażając się tym samym na nieunikniony gniew nauczycieli, kolegów i koleżanek. Przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi w emocjach – zaburzonych emocjach.

Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi przeżywają częściej i intensywniej niż ich rówieśnicy emocje złości i lęku, a także mają trudności z wyrażaniem tych uczuć w sposób uważany za właściwy. W szkole najłatwiej jest zaobserwować, szczególnie uciążliwe dla otoczenia, wybuchy złości. Mogą one mieć formę ataku słownego, czy fizycznego na inną osobę albo niszczenia przedmiotów. Bywa, że dziecko kieruje złość na samego siebie zadając sobie fizyczny ból np. uderzając głową o ścianę lub też ból psychiczny – niszcząc coś, co do niego należy i jest dla niego ważne. Wybuch złości może mieć też formę „obrażania się”, zamknięcia się w sobie połączonego często z ucieczką lub też ukryciem się w niedostępnym miejscu.

Dzieci przeżywają różne lęki:

• lęk przed odłączeniem się (niektóre dzieci z klas młodszych przeżywają rozłąkę z mamą i pozostanie w szkole samemu)
• lęk przed karą (jego następstwem są kłamstwa, wagary)
• lęk przed odrzuceniem (następstwem jest unikanie kontaktu z rówieśnikami)
• lęk przed krytyką, niepowodzeniem (następstwem jest bierność i niepodejmowanie samodzielnych działań).

Przeżywanym lękom często towarzyszą charakterystyczne reakcje organizmu: bóle brzucha, czerwienienie lub blednięcie twarzy, pocenie się i drżenie rąk.

Najczęściej spotykanym zaburzeniem emocjonalnym jest nadpobudliwość psychoruchowa.

Dzieci nadaktywne nie wytrzymują bezczynności, są w ciągłym ruchu, podejmują różnorodne działania dające możliwość rozładowania pobudzenia, w jakim się znajdują. Nie mogąc dostosować swojej aktywności do wymagań, dzieci te dezorganizują działania grupy, narażają siebie i innych na niebezpieczeństwo, wymagają wzmożonej uwagi nauczyciela. Dzieci te szybko zniechęcają się w zabawie, w pracy, są zmienne w nastrojach przechodzących od radosnego podniecenia do smutku i gniewu.

Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi to również dzieci określane mianem zahamowanych psychoruchowo.

Są to dzieci lękowe, mające trudności w kontaktach społecznych i obniżoną aktywność. Bierność nie jest tak uciążliwa dla innych jak nadaktywność i bywa niedostrzegana lub bagatelizowana przez dorosłych. Dzieci bierne często bywają odsuwane poza grupę. Ponadto bierność powoduje, że dziecko samo sobie ogranicza możliwości zdobywania doświadczeń ważnych dla jego rozwoju. Nie bawiąc się z innymi dziećmi, nie zdobywa umiejętności radzenia sobie w kontaktach międzyludzkich, a nie podejmując rozwiązywania zadań, nie nabywa nowych sprawności.

Dzieci zahamowane możemy podzielić na cztery grupy:

1. Dzieci zmotywowane – napięte.

Są to dzieci, które charakteryzują się ogromną skrupulatnością, przesadną starannością w wykonywaniu zadań, w domu są niezaradne. Bardzo mocno przeżywają sytuację, gdy nie są w stanie wykonać zadania.

2. Podporządkowane i uległe.

Są to dzieci wyciszone – małomówne, grzeczne, posłuszne, oceniane jako koleżeńskie i uczynne. W kontaktach z dorosłymi są nieśmiałe i lękliwe.

3. Dzieci z obniżoną samooceną – zrezygnowane.

Są to dzieci bierne zarówno w domu, jak i w szkole. Mają poczucie małej wartości, są niepewne swoich możliwości i umiejętności, apatyczne, powolne i przygnębione. Ich bezradność i niska samoocena wynikają z doświadczeń wyniesionych z nadmiernie krytycznymi rodzicami.

4. Dzieci nadwrażliwe – asteniczne.

Są to dzieci skryte, nie ujawniają uczuć, bawią się samotnie, męczy je hałas i ruchliwość rówieśników. Pochodzą na ogół z rodzin rozbitych, nieszczęśliwych. Dzieci te często spotykały się z krytyką i ośmieszaniem, karami fizycznymi.

Znaczną część dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi stanowią dzieci znerwicowane.

Nerwice mają genezę środowiskową. Powstają jako reakcje na sytuacje trudne – zagrożenie, przeciążenie, zakłócenie, sytuacje konfliktowe. Podstawowym objawem nerwicy, a zarazem jej źródłem jest długotrwały lęk.

Rodzaje nerwic występujących u dzieci:

1. Reakcje narządowo-wegetatywno-somatyczne. Zalicza się do nich: lęki nocne, moczenie mimowolne, zaburzenia łaknienia, nawykowe wymioty, wzmożone łaknienie.

2. Nerwice z przewagą zaburzeń ruchowych. Należą do nich m.in. tiki, stereotypie ruchowe (ssanie palca, wyrywanie włosów).

3. Nerwice z zaburzeniami mowy: jąkanie.

Bardzo często spotykaną wśród dzieci grupą zaburzeń emocjonalnych są zachowania agresywne.

Agresja dziecka może przejawiać się w dokuczliwym zachowaniu wobec rodziców lub nauczycieli, złośliwym wyśmianiu ich, uderzaniu. Dzieci agresywne sprawiają trudności wychowawcze, gdyż ich zachowanie cechuje brak zdyscyplinowania powodujący naruszenie regulaminu szkolnego oraz różnych norm współżycia społecznego.

Agresja oznacza atak fizyczny lub słowny zmierzający do zniszczenia określonego obiektu lub wyrządzenia mu jakiejś szkody. Agresji frustracyjnej towarzyszy uczucie gniewu lub złości. Jedną z przyczyn agresywnego zachowania się dzieci są frustracje wywołujące wystąpienie poczucia krzywdy, emocji gniewu, wrogości, zdenerwowania. Powstają one wskutek odebrania dziecku atrakcyjnej zabawki, przeszkadzania mu w zabawie, przezwisk kolegów, niesprawiedliwej oceny, przykrych wydarzeń losowych, niepowodzeń doznanych w działaniu, stosowania surowych kar fizycznych.

Przyczyny zaburzeń emocjonalnych u dzieci

Przyczyny zaburzeń emocjonalnych najczęściej tkwią w środowisku rodzinnym ucznia. W rodzinie bowiem dziecko zdobywa podstawowe informacje na temat samego siebie: jakie ma możliwości, co w życiu może osiągnąć, do czego powinno dążyć. To, co człowiek myśli na swój temat, jest bardzo emocjonujące. Myślenie, że jest się dobrym i wartościowym, jest stanem korzystnym dla człowieka i budzi przyjemne emocje w przeciwieństwie do przekonania o własnej bezwartościowości, które jest niekorzystne, i bardzo przykre. Jeżeli dziecko jest poddawane w rodzinie częstej krytyce, może w nim wytworzyć się niepewność co do własnej wartości. Towarzyszyć temu będą nieprzyjemne emocje: poczucie bezradności, lęk przed oceną, złość na siebie albo innych.

U dziecka, które żyje w atmosferze konfliktów, braku poczucia bezpieczeństwa, nadmiernych wymagań, krytyki, częstych kar –  rozwój emocjonalny nie będzie przebiegał prawidłowo.

Oprócz złego funkcjonowania wychowawczego w rodzinie, szkoła również może stanowić przyczynę pojawiających się nieprawidłowości rozwoju. Dzieje się tak, gdy warunki stawiane przez szkołę nie są dostosowane do potrzeb dziecka. Zbyt liczne grupy, stały gwar, przedmiotowe traktowanie, stanowią silne obciążenie układu nerwowego.

Co powinien zrobić rodzic, aby pomóc dziecku z zaburzeniami emocjonalnymi?

• Wykazać szczere zainteresowanie dzieckiem i przeżywanymi przez niego emocjami; nazywać przeżywane i okazywane emocje, gdyż  w ten sposób   uczy się nazywać je również dziecko
• Pokazać dziecku, jak może poradzić sobie z uczuciami trudnymi
• Nigdy nie moralizować, nie obwiniać dziecka, nie porównywać do innych
• Nigdy nie zawstydzać dziecka, tłumacząc przed innymi jego zachowanie
• Nie wymagać od dziecka panowania nad swoimi emocjami (wspólnie szukać dobrych rozwiązań, wykazywać zrozumienie)
• Pokazać dziecku, jak może kontrolować emocje i ograniczać swoje złe nastroje (bardzo ważny jest własny przykład rodzica)
• Uczyć dziecko dobrego myślenia o sobie, budzącego w nim przyjemne emocje poprzez pokazywanie mu, co jest w nim dobre, jakie ma talenty, co potrafi już osiągnąć
• Starać się stworzyć dziecku świat bez konfliktów – kłócący się rodzice, brak poczucia bezpieczeństwa, nadmierne wymagania, krytyka, częste kary – nie sprzyjają prawidłowemu rozwojowi emocjonalnemu
• Wykazać się cierpliwością – nic nie przychodzi szybko i łatwo, a każdy nawyk potrzebuje czasu na jego przyswojenie.  

Co powinien zrobić nauczyciel w szkole, aby pomóc uczniowi z zaburzeniami emocjonalnymi?

Nauczyciel może pomóc dziecku z zaburzeniami emocjonalnymi, jeżeli:

• Potrafi nawiązać współpracę z rodzicami ucznia. Nauczyciel powinien tak prowadzić rozmowy z rodzicami, aby były one wspólnym poszukiwaniem rozwiązania problemu. Należy unikać sytuacji, kiedy nauczyciel wyłącznie krytykuje zachowanie ucznia, mówi tylko o problemach, jakie on sprawia i formułuje oczekiwanie, że rodzice „coś z tym muszą zrobić”. Istnieje niebezpieczeństwo, że rodzice nie wiedząc, co mają robić, albo zaczną unikać kontaktu z nauczycielem, albo podejmą chaotyczne, często polegające jedynie na zaostrzeniu kar sposoby oddziaływania na dziecko. Rodzice czując lęk i bezradność, mogą również przenosić odpowiedzialność za zachowanie swojego dziecka na nauczyciela. W dobrze przeprowadzonych rozmowach powinno dojść do stworzenia konstruktywnych pomysłów na to, jak postępować z dzieckiem w szkole i w domu, aby te oddziaływania uzupełniały się, i służyły rozwiązaniu problemu;
• Stara się ucznia zrozumieć, próbuje traktować zachowanie ucznia jako wyraz jego problemów, a nie złej woli;
• Postępuje tak, aby uczeń wiedział, że może mu zaufać i czuć się z nim bezpiecznie. Znajduje czas na indywidualny kontakt, okazuje swoje zainteresowanie jego problemami, potrafi wysłuchać bez wygłaszania potępiających uwag i jest w stanie zachować pełną dyskrecję. Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi często wykazują znaczną nieufność w stosunku do innych ludzi i unikają kontaktu. Wyjście z inicjatywą należy więc do nauczyciela. Przełamanie nieufności wymaga od nauczyciela wiele taktu, serdeczności, a niekiedy dużo cierpliwości;
• Pomaga dziecku odkryć jego wartość. Dziecko czuje się bardziej wartościowe przez sam fakt, że dorosły potraktował je poważnie i nawiązał z nim przyjazny kontakt. W szkole istnieje ponadto cały szereg możliwości pokazania dziecku jego konkretnych umiejętności, zdolności, które niewątpliwie posiada, a na które nikt nie zwrócił uwagi, bo wszyscy byli skoncentrowani na trudnościach, jakie sprawia. Jeżeli dziecko nie ma osiągnięć w żadnym przedmiocie nauczania, bardzo ważne jest umożliwienie mu wykazania się w jakiejś innej dziedzinie. Uczeń z zaburzeniami emocjonalnymi łatwo zraża się trudnościami, dlatego nie wystarczy odkryć jego możliwości, ale trzeba je wspierać w działaniu, aby nie zrezygnowało i nie odniosło porażki;
• Pomaga dziecku w odnalezieniu miejsca w grupie rówieśników. Niektóre zachowania dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi są dla ich kolegów trudne do zaakceptowania, zwłaszcza ich drażliwość, wybuchy złości, przeszkadzanie na lekcjach. Najtrudniej jest im zaakceptować to, że uczniowie ci są traktowani inaczej, że poświęca się im dużo czasu, nauczyciel ma zwykle większą tolerancję na ich „złe” zachowanie, daje im większą możliwość odpowiedzi w korzystnych warunkach, bez obecności klasy itp. Nieco odmienne traktowanie jest niezbędne w pracy z dzieckiem, które ma problemy emocjonalne i trzeba przekonać o tym jego kolegów. Przeprowadzenie z dziećmi rozmowy pod nieobecność ucznia, którego problem dotyczy i wyjaśnienie im zaistniałej sytuacji z podkreśleniem, że wszyscy możemy mu pomóc, zwykle jest dobrze przyjęte i skuteczne. Bardzo ważne jest, aby koledzy mieli możliwość poznania pozytywnych stron swojego „trudnego” kolegi.

Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi – porady dla nauczyciela

Podczas pracy z dzieckiem o zaburzonych emocjach warto pamiętać, że objawy, jakie u niego występują, nie są przejawem złej woli, niechęci, czy odmowy bycia posłusznym. Objawy te utrudniają życie nie tylko rodzicom, czy nauczycielom, ale przede wszystkim samym dzieciom. Dlatego też stale należy podkreślać i eksponować osiągnięcia dziecka, co pozwoli mu rozwinąć wiarę we własne siły i możliwości. Właściwe pokierowanie dzieckiem może sprawić, że jego nadmierna aktywność nie tylko nie będzie przeszkodą w życiu, lecz może stanowić pozytywną i społecznie pożądaną cechę jego zachowania, a brak aktywności i zahamowanie wyzwoli w dziecku chęć działania. Warto zatem z uwagą obserwować zachowanie uczniów, z którymi pracujemy. Tylko wówczas istnieje szansa na udzielenie im pomocy i wsparcia w odpowiednim momencie.

Źródła:

• Faber A., Mazlish E., Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły
• Kozłowska A., Jak pomagać dziecku z zaburzeniami życia uczuciowego
• Święcicka M., Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi

Autor: Dorota Majcher – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli