Dzieci z depresją w środowisku domowym i szkolnym

„Czekałem, żeby ktoś mnie uratował, bo nie mogłem już sam ze sobą wytrzymać”

Anna Morawska – Twarze depresji

Od wczesnego dzieciństwa rozwijają się charakterystyczne dla każdego dziecka cechy osobowości. Odgrywają one ważną rolę w radzeniu sobie z trudnymi, stresującymi wydarzeniami w życiu. Niektóre dzieci są bardziej towarzyskie i wytrzymałe od innych, co pozwala im na szybkie aklimatyzowanie się w grupie i pokonywanie przeszkód. Natomiast takie cechy charakteru, jak: nieśmiałość, małomówność, skrytość, unikanie konfliktów czy wycofanie, znacznie ograniczają pokonywanie napotykanych trudności, nie sprzyjają również nawiązywaniu znajomości i adaptowaniu się do nowych sytuacji. W zależności od posiadanych cech osobowości dzieci mają różne problemy i różnie na nie reagują. Coraz częściej wynikiem nieumiejętności poradzenia sobie ze szczególnie trudnymi dla niedojrzałej jeszcze osoby sytuacjami, jest depresja dziecięca lub młodzieńcza.

Depresja to choroba charakteryzująca się nieustającym przygnębieniem, zniechęceniem, apatią.

Osoba w depresji jest pogrążona w smutku, który nie pojawia się od czasu do czasu, lecz trwa długo (wiele dni, miesięcy) i w sposób niekorzystny wpływa na funkcjonowanie jednostki, dezorganizując jej codzienne życie.

Już samo znalezienie się w żłobku lub przedszkolu stanowi dla wielu maluchów ogromny szok emocjonalny. Dzieci trafiające do szkoły z brakiem motywacji i zaufania do samego siebie, nierzadko doświadczają niepewności i stresu z negatywnymi skutkami powodującymi trudności w nauce i relacjach z niektórymi kolegami. Spadek wyników szkolnych po pierwszych trzech-czterech latach jest jednym z najlepszych wskaźników ewentualnego pojawienia się obrazów depresyjnych.

Charakterystycznym objawem depresji dziecięcej jest coraz częstsze przebywanie dziecka czy nastolatka w domu. Nie bawi się z przyjaciółmi, z którymi dotychczas nie potrafił się rozstać. W niektórych przypadkach dziecko nie chce nawet wstawać rano do szkoły, zaniedbuje naukę i stroni od codziennych zajęć, które kiedyś sprawiały mu radość.

Przyczyny depresji u dzieci i młodzieży

Za przyczynę depresji u dzieci i młodzieży uważa się interakcje pomiędzy czynnikami genetycznymi, biologicznymi, rozwojowymi, osobowościowymi, środowiskowymi czy poznawczymi. Czynniki te dzieli się na predysponujące, wyzwalające i podtrzymujące.

Czynniki predysponujące, czyli mogące doprowadzić do rozwoju depresji to:

czynniki osobiste:

• podatność genetyczna, występowanie w rodzinie zaburzeń nastroju, choroby przebyte we wczesnym dzieciństwie, depresyjne reakcje na stresory – zaburzenia jedzenia, snu, zmęczenie
• właściwości psychologiczne konkretnej osoby, w tym jej umiejętności społeczne, umiejętności rozwiązywania problemów, podatność na zranienie;

czynniki środowiskowe:

• przemoc w rodzinie
• nadużywanie alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych przez członków rodziny
• sytuacje psychicznego, fizycznego lub seksualnego wykorzystywania przez opiekunów
• niedostępność rodziców z powodu ich choroby, np. depresji lub ciężkiej choroby somatycznej
• problemy w relacji z rodzicami: negatywne postawy rodzicielskie – chłodne, odrzucające, brak wsparcia i zainteresowania ze strony rodziców
• nadmiernie krytyczny i kontrolujący, restrykcyjny lub niezaangażowany styl wychowawczy
• zaniedbanie
• utrata jednego lub obojga rodziców na skutek śmierci czy rozwodu
• trudna sytuacja materialna rodziny, złe warunki socjalne życia rodziny, społeczna izolacja rodziny.

Czynniki wyzwalające, inaczej nazywane spustowymi, to aktualne wydarzenia wpływające na pojawienie się reakcji depresyjnej. U dzieci i młodzieży pojawienie się i nawroty depresji często są poprzedzone negatywnymi zdarzeniami psychospołecznymi, takimi jak:

• utrata znaczących osób – rozwód rodziców, zerwanie z ukochaną osobą
• trudności w kontaktach z rodzicami – konflikty rodzinne
• trudności w relacjach z rówieśnikami – odrzucenie przez grupę rówieśniczą, przemoc rówieśnicza
• trudności w kontaktach z nauczycielami – nadmierne wymagania stawiane przez nauczycieli, przemoc stosowana przez nauczycieli
• niepowodzenia szkolne, niesprawiedliwe ocenianie
• brak wsparcia ze strony otoczenia
• choroba somatyczna.

Wymienione czynniki podatności i ryzyka powstawania depresji u dzieci i młodzieży mogą stać się czynnikami podtrzymującymi zaburzenie, czyli takimi, które nasilają i utrwalają objawy depresyjne.

Niepokojące objawy mogące mieć związek z depresją u dzieci w wieku przedszkolnym:

• drażliwość
• apatia
• zahamowanie w czasie zabawy
• unikanie kontaktów z rodziną, rówieśnikami
• podniecenie ruchowe, trudności w usiedzeniu bez ruchu
• widoczne przejawy niepokoju, lęku, napięcia
• napady płaczu, krzyku
• zaburzenia łaknienia
• zanieczyszczanie się kałem, mimowolne moczenie
• bóle brzucha, bóle głowy.

Niepokojące objawy mogące mieć związek z depresją u dzieci w wieku szkolnym:

Sfera zachowań:

• utrzymujące się apatia, melancholia, smutek i przygnębienie
• skłonność do płaczu (szczególnie w przypadku młodszych uczniów)
• słabsze niż wcześniej przygotowanie do lekcji i ogólne obniżenie poziomu ocen
• izolowanie się dziecka od otoczenia, szukanie samotności, unikanie spotkań z kolegami
• opuszczanie lekcji, nieprzychodzenie na wyznaczone dodatkowe spotkania w szkole, rezygnacja i wypisywanie się z zajęć nieobowiązkowych, z których wcześniej dziecko chętnie korzystało
• wycofanie, zniechęcenie, czasem zamyślenie, pasywność i niepodejmowanie żadnych inicjatyw lub niechętne angażowanie się w sprawy szkolne, zmuszanie się do udzielenia odpowiedzi
• wolne tempo pracy
• zachowania aspołeczne (np. spożywanie alkoholu, stosowanie środków psychoaktywnych lub innych używek)
• negatywne nastawienie wobec innych
• niezdolność do odczuwania zadowolenia z różnych pozytywnych sytuacji i zdarzeń
• nierozważne postępowanie, prowokowanie nieszczęśliwych wypadków
• zaniedbywanie swojego wyglądu, bezpieczeństwa, perspektyw na przyszłość
• niekiedy próby samookaleczeń (nagle pojawiają się blizny)
• brak sił na mobilizowanie się do wysiłku nie tylko intelektualnego, ale także fizycznego, na przykład podczas zajęć sportowych
• próby mobilizowania ucznia do aktywności nie przynoszą zadowalających rezultatów.

Objawy somatyczne:

• zaburzenia snu, zwiększona potrzeba snu lub niedosypianie (kłopoty z zasypianiem, wcześniejsze budzenie się, płytki, przerywany sen), niekiedy nadmierna senność w ciągu dnia, w szkole uczeń jest zmęczony, niewyspany, spóźnia się na pierwsze lekcje
• zaburzenia łaknienia – nadmierne jedzenie lub odmawianie przyjmowania posiłków, dziecko nie odczuwa smaku i przyjemności jedzenia, w związku z tym nie przynosi drugiego śniadania, rezygnuje z posiłków w stołówce szkolnej, typowy może być także spadek masy ciała
• zaburzenia dotychczasowego rytmu i aktywności ucznia – na przykład rano jest mu trudno zmusić się do wysiłku (dziecko nie robi notatek podczas lekcji lub robi je z wielkim trudem, jest rozkojarzone, nieaktywne), a po południu może wyglądać to znacznie lepiej
• wahania nastroju (gorsze samopoczucie rano i zmniejszenie nasilenia objawów wieczorem)
• występowanie częstych skarg na dolegliwości somatyczne: biegunki, zaparcia, bóle głowy, brzucha, kołatanie serca
• w wyniku utrzymującego się stresu osłabienie odporności organizmu i pojawienie się objawów różnorodnych chorób np. alergia, atopowe zapalenie skóry lub inne.

Sfera funkcji poznawczych:

• niezdolność do skupienia uwagi podczas pracy na lekcji
• spowolnienie reakcji
• brak sił na mobilizowanie się do wysiłku intelektualnego
• brak motywacji do nauki, który nie ustępuje mimo podejmowania prób wsparcia.

Sfera psychiczna:

• spowolnienie myślenia
• poczucie winy, powracanie do dawnych błędów, złych wyborów życiowych
• niski poziom samooceny
• brak wiary i niezadowolenie z siebie, przekonanie o własnej bezwartościowości, poczucie bezsilności
• pesymizm, obojętność, poczucie beznadziejności
• niezadowolenie z życia, poczucie bezsensowności własnego życia oraz bezcelowości istnienia, brak nadziei na przyszłość
• myśli samobójcze (np. uczeń mówi, że chciałby nie istnieć, nie straszne mu są wypadki, kataklizmy, temat śmierci pojawia się nie tylko w wypowiedziach ustnych, ale też w pracach pisemnych, rysunkach, innych wytworach plastycznych itd.).

Dzieci skłonne do depresji oceniają negatywnie nie tylko własne postępowanie i wysiłki, ale też nie dostrzegają dla siebie szans na osiągnięcie sukcesu. Przyszłość w ich rozumieniu nie przyniesie im żadnych pozytywnych zmian. Jeśli uczeń z zaburzonym obrazem wiedzy o sobie samym, dodatkowo staje w obliczu trudnych dla siebie okoliczności i sytuacji, odczuwa silne napięcie i lęk. Niemożność poradzenia sobie przez młodego człowieka z sytuacjami trudnymi, przedłuża frustrację, niemoc i bezradność oraz coraz bardziej pogrąża dziecko w nastrojach smutku, melancholii, a także cierpieniu i z czasem nie pozostawiając już miejsca na inne emocje.

Uczniowie z depresją wysyłają otoczeniu wiele sygnałów alarmujących. Dotyczą one zarówno sfery emocjonalnej, fizycznej, jak też intelektualnej. Jeżeli nauczyciel obserwuje w szkole utrzymywanie się u ucznia choćby tylko niektórych z wyżej wymienionych symptomów, daje to podstawę do rozpoznania depresji i stwarza konieczność podjęcia w związku z tym szybkich i stanowczych działań. Należy przede wszystkim przeprowadzić szczerą rozmowę z rodzicami ucznia, gdyż bardzo często zachowanie dziecka jest przez nich źle odczytywane, przez co otrzymuje ono na przykład kolejne kary i zakazy powodujące jeszcze większe frustracje.

Zapamiętaj!

• Zaburzenia depresyjne u dzieci, a zwłaszcza u nastolatków stwierdza się coraz częściej.
• Nieleczona depresja utrudnia dziecku codzienne funkcjonowanie i może negatywnie wpłynąć na naukę szkolną.
• Depresja u dzieci i młodzieży może przyjmować nietypowy obraz – u dzieci dominują wtedy skargi somatyczne, u nastolatków – zaburzenia zachowania.
• Podstawową metodą leczenia jest psychoterapia, a w niektórych przypadkach dołącza się leki przeciwdepresyjne.
• Odpowiednie leczenie prowadzi do ustąpienia objawów.

Obniżanie się wieku pacjentów z depresją jest przede wszystkim wynikiem nasilających się przemian społeczno-kulturowych i rosnących wymagań wobec młodych ludzi. Szybkie tempo życia, brak czasu dorosłych na zajęcie się sprawami dzieci oraz obarczanie pociech coraz większą odpowiedzialnością, może sprzyjać zachwianiu ich zdrowia psychicznego.

Bądźmy więc uważni. Zniżka formy, zmęczenie, senność lub rozdrażnienie, problemy ze skupieniem i koncentracją uwagi, nie muszą jeszcze oznaczać u dziecka depresji. Spadek nastroju może być tylko tymczasowy i spowodowany dla przykładu chwilowym przeciążeniem, kłótnią koleżeńską, awanturą w rodzinie, czy też sezonowym, jesienno-zimowym przygnębieniem. Kiedy jednak smutek odbierający radość życia utrzymuje się dłużej (przekracza dwa tygodnie), trzeba przyjrzeć się uważnie sprawie, w porę uchwycić problem oraz w razie potrzeby zapewnić dziecku stosowną pomoc i wsparcie. Dziecko z zaburzeniami depresyjnymi, zarówno młodsze, jak i to starsze, nie poradzi sobie samo. Na osobach dorosłych spoczywa obowiązek utwierdzenia go w przekonaniu, że nie jest ze swoim problemem pozostawione.

Bibliografia:

Gromnicka Dorota, Depresja. Jak pomóc sobie i bliskim

Morawska Anna, Twarze depresji

Kabat-Zinn Jon i in., Świadomą drogą przez depresję

Autor: Dorota Majcher – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny