Dzieci Wysoko Wrażliwe – czyli, jak wspierać rozwój orchidei

„Dbanie o to, by dzieci dobrze się rozwijały, nie jest łatwe. Pomóc jednak w tym może wiedza o wychowaniu i świadomość, że jest to ważne”

 E. Aron

Obserwując bawiące się dzieci, szybko zauważamy różnice w ich zachowaniu. Jedne nie potrafią usiedzieć w miejscu i wszędzie ich pełno, inne już od małego wykazują cechy przywódcze i chcą być w centrum zainteresowania, a kolejne bywają płaczliwe, nieśmiałe, wymagające specjalnej zachęty do zabawy.

W tej palecie różnobarwnych zachowań amerykański dziennikarz Dawid Dobbs, zajmujący się psychologią, wyróżnił dwie grupy: dzieci orchidee rozwijające się dobrze tylko w sprzyjających warunkach oraz dzieci mlecze – naturalnie odporne, wzrastające nawet w trudnym otoczeniu. Dzieci orchidee to dzieci wyjątkowo wrażliwe – mające bardzo czuły system nerwowy, odbierające to, czego inni nawet nie wyczuwają. Ta nadmierna wrażliwość emocjonalna utrudnia życie, bardzo często budzi niezrozumienie, daje etykietkę „dziwaka”.

Dzieci wysoko wrażliwe wymagają szczególnego zrozumienia i wsparcia zarówno w środowisku domowym, jak również w otoczeniu przedszkolnym i szkolnym.

Pojęcie „wysoko wrażliwe dziecko” (WWD) zostało wprowadzone stosunkowo niedawno, bo pod koniec ubiegłego wieku, przez psycholog kliniczną Elaine Aron. Podczas swojej praktyki psychologicznej zaobserwowała wyróżniające się zachowania dzieci, odbiegające od dotychczasowych norm ujętych w znanych klasyfikacjach i teoriach.

Co to jest Wysoka Wrażliwość Dziecięca?

• Wysoka wrażliwość jest cechą wrodzoną, z której się nie wyrasta. Jest cechą związaną z temperamentem, neurologicznym uwarunkowaniem, wyższą pobudliwością komórek nerwowych. Bardzo często wrażliwe dzieci mają co najmniej jednego wrażliwego rodzica, choć zdarza się, że takie osobowościowe podobieństwo udaje się odnaleźć dopiero w pokoleniu dziadków.
• Wysoka wrażliwość nie jest zaburzeniem lecz odcieniem normy. Ewolucyjnie korzystne okazało się, by pewna część osobników każdego gatunku dysponowała bardziej wyczulonym układem nerwowym, by mogła szybko reagować na niebezpieczeństwo i dać o nim znać innym.

W toku swoich badań, Elaine Aron wyróżniła cztery główne cechy zachowania, które występując razem mogą charakteryzować dziecko wysoko wrażliwe.

Cztery aspekty Wysokiej Wrażliwości Dziecięcej:

1. Głębokie przetwarzanie – osoby wysoko wrażliwe nie tylko zauważają więcej, ale też głębiej analizują informacje. Obróbka danych, które wpadną do układu nerwowego trwa dłużej i jest bardziej dogłębna. Ten proces nie musi zachodzić świadomie.
2. Łatwość ulegania przestymulowaniu – dzieciom wysoko wrażliwym przeszkadza to, czego inne dzieci nawet nie zauważają: hałas, faktura, struktura, metki, przyprawy, zapach, zmarszczenie brwi, „nowość” sytuacji. Ponieważ takich dzieci jest znacznie mniej niż mniej wrażliwych, ich reakcje i sposoby radzenia sobie mogą wydawać się otoczeniu dziwne, przesadzone, nieadekwatne.
3. Reaktywność emocjonalna połączona z dużą empatią – reaktywność emocjonalna charakteryzuje się intensywnym reagowaniem na bodźce, szczególnie te o zabarwieniu emocjonalnym i niską odpornością emocjonalną. I smutek, i radość, i złość, i strach – wszystkie emocje przeżywane są bardzo mocno, całym sobą. Charakterystyczna jest też wrażliwość na przeżycia i emocje innych ludzi, szczególnie na ich stres i cierpienie.
4. Wyczulenie na subtelne bodźce – to ta cecha sprawia, że dzieci są wrażliwe na każdą, nawet najmniejszą oznakę naruszenia ich integralności, na brak akceptacji, afront, zmianę tonu głosu. Ale także na nowy smak, na przyjemne i przykre zapachy, na zmiany, których inne osoby nawet nie dostrzegają.

Dzieci wysoko wrażliwe dużo widzą, szybko rozumieją i dostrzegają subtelne zmiany, na które nie tylko ich rówieśnicy, ale i dorośli niekoniecznie zwróciliby uwagę. Ich życie jest pełne odcieni, kontekstów, niuansów. Dzieci szczególnie wrażliwe nie lubią nowych sytuacji, szybciej osiągają poczucie zagrożenia, silniej przeżywają stres, dostrzegają skutki działań wcześniej niż inni.

Dzieci wysoko wrażliwe to osoby obdarzone nie tylko szczególną wrażliwością, ale i wyjątkową umysłowością.

Dzieci z wysoką wrażliwością to najczęściej osobowości o niezwykłej kreatywności i intuicji, zaskakujące swą dojrzałością i empatią. To kopalnie talentów i energii, które mają światu wiele do zaoferowania. To jednostki o wysokiej czułości, wrażliwe na wszystko, gdzie „wszystko” jest dla nich mega, giga i hiper.

Wychowanie nadwrażliwego dziecka wymaga trzech strategicznych działań:

1. Akceptowania dziecka takim, jakim jest.

Każde dziecko jest w swojej wyjątkowości inne. Pierwszym zadaniem rodziców jest więc poznanie i zrozumienie tego, co ze sobą przynosi, zaakceptowanie jego wyjątkowości i dostosowanie do niego swoich działań. I oczywiście bezwarunkowa miłość rodziców. Potrzebują jej wszystkie dzieci, ale dla dzieci wysoko wrażliwych troskliwa opieka, zainteresowanie i akceptacja są szczególnie ważne.

2. Nieustannego stymulowania do przezwyciężania trudności.

Dzieci nadwrażliwe są szczególnie przeczulone na wszystko, co nowe, zaskakujące, nieprzewidywalne. Ten strach przed nowym i niespodziewanym psychologia nazywa neofobią. Dobroczynny wpływ na większość dzieci, a przede wszystkim na te wysoce wrażliwe, mają rytuały. Wrażliwemu dziecku powtarzalność daje poczucie bezpieczeństwa, kontroli i stałości w nieuporządkowanym i rozchwianym świecie. W tym celu można na przykład symbolicznie uporządkować codzienne zajęcia dziecka zawieszając na korkowej tablicy obrazki ilustrujące to, co będzie malec robił danego dnia, czyli np. mył zęby, ubierał się, jadł śniadanie. To, co powtarzalne i znane, działa na wysoko wrażliwe dziecko ochronnie. Przy czym dobrze, aby dziecko samo ustalało kolejność tych czynności, gdyż uczy się w ten sposób planowania oraz kontroli nad własnym życiem.

3. Znalezienia równowagi pomiędzy dawaniem dziecku czasu na oswojenie się z nowymi zadaniami, a jego egzekwowaniem.

Nie można oczekiwać, że nadwrażliwe dziecko w jeden dzień stanie się śmiałe i asertywne, na to potrzeba czasu. Próba zmuszania wysoko wrażliwego dziecka do natychmiastowej zmiany zakończy się porażką.

W postępowaniu wychowawczym należy pamiętać, że zbyt duża opiekuńczość może prowadzić do stagnacji rozwojowej, z kolei nadmierna presja – przytłaczać.

Test według E. Aron – czy twoje dziecko jest nadwrażliwe?

Przy każdym z poniższych stwierdzeń zaznaczcie właściwą odpowiedź. Zaznaczcie „P” (prawda), jeśli zdanie jest albo było przez dłuższy czas w przeszłości prawdziwe lub raczej prawdziwe w przypadku waszego dziecka. Zaznaczcie „F” (fałsz), jeśli zdanie nie odnosi się do waszego dziecka, bądź odnosi się do niego w niewielkim stopniu.

1. P F łatwo się przestrasza.
2. P F skarży się na „gryzące” ubrania, szwy w skarpetach czy metki, które drapią jego skórę.
3. P F zazwyczaj nie lubi wielkich niespodzianek.
4. P F lepiej się uczy dzięki łagodnym wskazówkom, a nie surowym karom.
5. P F zdaje się czytać w moich myślach.
6. P F używa słów skomplikowanych jak na swój wiek.
7. P F wyczuwa nawet najdelikatniejszy niezwykły zapach.
8. P F ma inteligentne poczucie humoru.
9. P F zdaje się obdarzone intuicją.
10. P F z trudem zasypia po ekscytującym dniu.
11. P F niezbyt dobrze sobie radzi z dużymi zmianami.
12. P F chce się przebrać, jeśli jego ubranie jest wilgotne lub zabrudzone piaskiem.
13. P F zadaje mnóstwo pytań.
14. P F jest perfekcjonistą.
15. P F zauważa cierpienie i stres innych ludzi.
16. P F preferuje spokojne zabawy.
17. P F zadaje głębokie i skłaniające do refleksji pytania.
18. P F jest bardzo wrażliwe na ból.
19. P F nie lubi hałaśliwych miejsc.
20. P F zauważa subtelności (że coś zostało przesunięte, zmianę w czyimś wyglądzie itp.).
21. P F zanim podejmie jakieś wyzwanie, zastanawia się, czy jest to bezpieczne.
22. P F najlepiej funkcjonuje wtedy, gdy w jego otoczeniu nie ma obcych.
23. P F odczuwa wszystko bardzo głęboko.

Wynik: Jeśli przy co najmniej trzynastu stwierdzeniach zaznaczyliście odpowiedź „P”, to wasze dziecko jest prawdopodobnie wysoko wrażliwe. Żaden test psychologiczny nie jest jednak na tyle dokładny, by dało się na jego podstawie rozstrzygnąć, jak traktować własne dziecko. Jeśli w przypadku waszego dziecka tylko jedno bądź dwa zdania są prawdziwe, ale za to prawdziwe w sposób niekwestionowany, to również możecie nazywać je wysokowrażliwym.

Dzieci Wysoko Wrażliwe w przedszkolu:

• dłużej obserwują otoczenie i grupę rówieśniczą, zanim podejmą próbę nawiązania kontaktu;
• są bardziej „wyczulone” na nastawienie, jakie prezentują względem nich inni;
• szybciej oraz bardziej intensywnie reagują na sytuacje niż ich rówieśnicy, szybko wpadają w euforię lub doświadczają głębokiego smutku;
• zwykle proces adaptacji do zmian przebiega u nich wolniej niż u rówieśników;
• są bardziej podatne na silne, emocjonalne doznania, jak np. zranienia; chłopcy mogą reagować przesadną wstydliwością lub nieśmiałością w stosunku do swoich rówieśników, a dziewczynki częściej mogą reagować płaczem od swoich rówieśniczek; są także wyczulone na emocje innych, z łatwością odczytują nastroje oraz wszelkie emocjonalne znaczenie zawarte w komunikatach niewerbalnych (np. mimika, ton głosu);
• znacznie lepiej funkcjonują w mniejszej grupie rówieśników oraz pośród osób, które już znają;
• ich układ nerwowy jest szczególnie wrażliwy na bodźce;
• ich wyczulenie na ból jest znacznie silniejsze;
• przejawiają większą wrażliwość na tkaniny (np. metki przy ubraniu), zapachy i dźwięki;
• mogą być bardziej podatne na występowanie alergii pokarmowych.

Wskazówki dla nauczyciela przedszkola:

• Okazywanie zrozumienia i wsparcia, szczególnie w sytuacji, kiedy dziecko wybucha płaczem. W takich momentach warto zainicjować rozmowę ukierunkowaną na przypominanie i rozwijanie pożądanych reakcji.
• Nie należy interpretować płaczu, jako oznaki słabości, której należy się wstydzić i dążyć do jej eliminacji wszelkimi sposobami. Nie należy także stosować porównań (np. „Zobacz, w grupie starszaków nikt nie płacze”, „Popatrz, jak patrzą na ciebie inne dzieci”). W takiej sytuacji dziecko nie uczy się, jak zastępować płacz innym działaniem, a nabiera jedynie doświadczenia, żeby tłumić w sobie nieakceptowane emocje. 
• Unikanie nadawania etykiet i posługiwania się określeniami w rodzaju: „dziecko trudne”. Tego rodzaju określenia mogą mieć szkodliwy wpływ na dziecko nie tylko ze względu na to, że może ono utwierdzić się w pełnym przekonaniu, że takie już jest i nie można z tym nic zrobić, ale także ze względu na możliwość wystąpienia efektu Pigmaliona1 – potocznie nazywanego tzw. samospełniającą się przepowiednią (nastawienie do danej osoby wpływa na podejmowane w stosunku do niej zachowania).
• Każda sytuacja wywołująca reakcję emocjonalną ma znaczenie i może być „wskazówką” dla podejmowanych kolejno działań edukacyjno-wychowawczych. Warto zwrócić na nią uwagę i w sytuacji „impas” zasięgnąć rady, opinii innego nauczyciela, specjalisty, np. psychologa, pedagoga. Często ta sama sytuacja postrzegana z innej perspektywy może okazać się zupełnie inna i zwrócić uwagę na pomijany do tej pory aspekt.
• Uważność na wszelkie przejawy zmian zachowania i nagradzanie za podejmowany przez dziecko wysiłek. Warto aprobować każdą podejmowaną przez dziecko próbę zmiany zachowania, również próby nieskuteczne. Komunikaty typu: „Widzę, że próbowałeś” są dla dziecka ważnym wzmacniającym sygnałem.
• Organizowanie jak największej ilości zajęć w podgrupach, aby w ten sposób umożliwić dziecku przełamywanie strachu i obaw przed innymi dziećmi.
• Unikanie zadawania prac na czas przy zadaniach indywidualnych. Dziecko o wysokiej wrażliwości może mieć zaburzone poczucie bezpieczeństwa w momencie, kiedy ktoś je popędza.
• Zorganizowanie w sali miejsca do wyciszenia się, uspokojenia. Będzie potrzebne zwłaszcza dzieciom wrażliwym na hałas, czy inne bodźce, takie jak np. jaskrawe światło, szybkie zmiany kolorów, natłok wydarzeń.
• Uczenie dzieci określania własnych emocji i tego, że każdy ma prawo do ich odczuwania (również tych negatywnych). Uczenie, które reakcje na uczucia są korzystne oraz społecznie akceptowalne.
• Zwracanie uwagi, jakie potrzeby może komunikować dziecko. Może być to trudne u dzieci młodszych, które jeszcze nie potrafią ich werbalizować, wówczas ważna jest uważna obserwacja.
• Zauważanie i docenianie wysiłków dziecka oraz cech odróżniających go od innych – większą kreatywność, staranność wykonania zadania, dokonywanie decyzji z uwagą.

Zbyt natarczywe zachęcanie dziecka do tego, żeby było bardziej śmiałe, twarde, rywalizacyjne i mniej przejmowało się wszystkim, co je spotyka, może przyczynić się do wyższego poziomu lęku i zaniżonej samooceny dziecka. Poczucia, że nie może być akceptowane za to, kim jest.

Jeśli rodzice i nauczyciele nauczą wysoko wrażliwe dzieci cenić siebie, jeśli pomogą im rozwijać własny punkt widzenia i pokażą, jak patrzeć na otaczającą rzeczywistość z innej perspektywy, to już wówczas jakość ich życia znacznie się poprawi. W ten sposób, mimo iż nadal będą nadwrażliwymi ludźmi, to nauczą się radzenia ze swoimi emocjami – wyrażania i reagowania na nie w znacznie mniej wyolbrzymiony sposób.

Należy pamiętać, że Wysoka Wrażliwość jest zespołem cech, z których się nie wyrasta. W przyszłości będzie musiała znaleźć ujście. Jeśli dziecko o wyjątkowej wrażliwości nie spotka się ze zrozumieniem i wsparciem ze strony dorosłych, będzie bardziej podatne na lękliwość, nieśmiałość, depresję. Może mieć problemy z odnalezieniem się w grupie społecznej. Jednak Dziecko Wysoko Wrażliwe, które wychowuje się w atmosferze akceptacji i wsparcia, wyrasta na wyjątkowego dorosłego – kreatywnego, ambitnego, świadomego swoich uczuć i potrzeb.

Pamiętajmy:

Znacznie łatwiej jest zapobiegać problemom w dzieciństwie, niż starać się je rozwiązywać w dorosłości.

Literatura:

• Aron Elaine Wysoko wrażliwe dziecko, GWP Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2017
• Boyce Thomas Dziecko orchidea, czy mlecz. Jak wspierać wrażliwe dzieci, Czarna Owca, 2019

Autor: Dorota Majcher – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli