Dwujęzyczność (bilingwizm) to, w najprostszym ujęciu, znajomość dwóch języków, czyli umiejętność posługiwania się słownictwem oraz stosowania reguł ortografii i gramatyki właściwych dla dwóch systemów językowych.
W literaturze z zakresu językoznawstwa, pedagogiki, psychologii, logopedii, socjologii termin bilingwizm definiuje się szerzej, jako regularne posługiwanie się dwoma językami i wynikające z tego zanurzenie w dwóch kulturach.
Istota dwujęzyczności
O dwujęzyczności mówi się, gdy osoba rozumie i stosuje dwie językowe wizje świata, funkcjonuje w dwóch konwencjach językowych. Posługuje się dwoma językami na płaszczyźnie werbalnej oraz potrafi używać charakterystycznej dla każdego z nich gestykulacji, mimiki i melodii głosu. Orientuje się, co, komu i w jaki sposób wypada powiedzieć w danej kulturze. Umie myśleć i czuć w obu językach. Jej umiejętność poruszania się w obrębie dwóch językowych wizji świata pozostaje we względnej równowadze, co oznacza, że opanowała oba języki w porównywalnym stopniu i potrafi w większości sytuacji płynnie przechodzić z jednego na drugi.
Rodzaje dwujęzyczności
W literaturze przedmiotu wskazuje się na kilka rodzajów bilingwizmu, w zależności od tego, w którym momencie wprowadzony został drugi język, jaką rangę zajmuje w życiu dziecka oraz od tego, w jakim stopniu został opanowany.
Biorąc pod uwagę moment wprowadzenia drugiego języka, rozróżnia się dwujęzyczność symultaniczną i sukcesywną. O dwujęzyczności symultanicznej mówimy, jeśli drugi język został wprowadzony, zanim dziecko opanowało język ojczysty. Nauka drugiego języka odbywa się wtedy naturalnie, w codziennej komunikacji, bez analizowania struktur gramatycznych i składniowych, podobnie jak w przypadku nauki języka ojczystego u dziecka jednojęzycznego. Bilingwizm sukcesywny natomiast ma miejsce w sytuacji, gdy drugi język wprowadzony został w momencie, kiedy dziecko opanowało już język ojczysty. Występuje wtedy zjawisko uczenia się drugiego języka na bazie, za pomocą języka ojczystego.
Innymi wariantami bilingwizmu, wyróżnianymi ze względu na rangę drugiego języka w życiu dziecka, są dwujęzyczność zrównoważona i dominująca. Dwujęzyczność zrównoważona występuje, gdy dziecko osiągnęło analogiczny stopień kompetencji w obu językach. Natomiast w przypadku bilingwizmu dominującego, jeden język rozwija się jako nadrzędny, stosowany poza domem, w wielu różnych, także oficjalnych sytuacjach. W związku z tym jest opanowany na wyższym poziomie. Drugi język funkcjonuje jako drugorzędny, stosowany w domu, w sytuacjach nieoficjalnych. Umiejętności posługiwania się nim są więc ograniczone.
W zależności od tego, jakiego rodzaju umiejętności językowe opanowało dziecko, rozróżnia się dwujęzyczność pełną oraz receptywną. O dwujęzyczności pełnej mówimy, kiedy dziecko posługuje się drugim językiem w sposób czynny, zarówno w mowie, jak i w piśmie. Z dwujęzycznością receptywną mamy natomiast do czynienia, gdy dziecko korzysta z drugiego języka w sposób bierny (rozumie go, ale nie potrafi się nim posługiwać).
Pozytywne aspekty dwujęzyczności
Pedagodzy, psychologowie, socjologowie są zgodni, że bilingwizm może przynieść wiele korzyści. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że omawiane zjawisko pełni rolę stymulującą dla rozwoju intelektualnego. Wczesny kontakt z drugim językiem wpływa pozytywnie na rozwój języka ojczystego. Natomiast równoległe posługiwanie się dwoma językami stanowi dla mózgu intensywny trening, w efekcie którego procesy uczenia się przebiegają szybciej i sprawniej. Ponadto dwujęzyczność poszerza dostęp do informacji oraz wzmaga elastyczność myślenia. Skutkiem tego jest tzw. giętkość mentalna, czyli umiejętność patrzenia na rzeczy z różnych punktów widzenia.
Dzieci bilingwalne bardziej świadomie i w sposób twórczy używają obu systemów językowych. Mają lepszą zdolność oceny gramatyczności zdań, reagują większą wrażliwością na relacje semantyczne pomiędzy słowami. Przejawiają silniejszą wrażliwość językową w rozumieniu znaczeń, podtekstów, przenośni ukrytych w wypowiedziach wieloznacznych. Dzięki temu sprawniej się porozumiewają oraz potrafią dostosowywać się do różnych sytuacji komunikacyjnych i kulturowych. Daje im to bardzo dobre podstawy do nabywania w przyszłości kolejnych języków oraz pomaga zbudować większą pewność siebie w relacjach z innymi ludźmi.
Wskutek zanurzenia w dwóch różnych kulturach i posługiwania się dwoma odmiennymi konwencjami językowymi, dzieci bilingwalne są bardziej otwarte na kontakty z innymi ludźmi i przejawiają większą tolerancję wobec ich odmienności.
Zaletą dwujęzyczności jest również fakt, iż zjawisko to umożliwia dzieciom wychowującym się na emigracji podtrzymywanie swojej odrębności etnicznej, narodowej i kulturowej przy jednoczesnym zachowaniu poczucia jedności ze społecznością, w której żyją.
To, w jakim stopniu dwujęzyczność będzie mogła ujawnić swoje pozytywne aspekty, zależy od zaplecza kulturowego, warunków rozwoju dziecka oraz nastawienia, jakie do obu języków prezentuje ono samo, jego rodzice i środowisko, w którym żyją. Reasumując, sytuacja życiowa dziecka decyduje o tym, czy dwujęzyczność będzie dla niego szansą rozwojową, czy też nadmiernym obciążeniem.
Najwięcej korzyści przynosi tzw. dwujęzyczność wzbogacająca, w przypadku której dziecko opanowało oba języki na analogicznym, adekwatnym do swojego wieku poziomie, pozwalającym mu czynnie posługiwać się nimi zarówno w mowie, jak i w piśmie.
Problemy, jakie może stwarzać dwujęzyczność
Pomimo niewątpliwych zalet, jakie posiada bilingwizm, zjawisko to może także stanowić nadmierne obciążenie i stwarzać problemy.
Najistotniejszymi z nich są niezrozumienie przekazu kulturowego oraz trudności z pełnym wyrażaniem siebie, co może skutkować frustracją, poczuciem bycia wyłączonym ze wspólnoty komunikacyjnej oraz zakłóceniami w procesie formowania się tożsamości.
Najwięcej negatywnych skutków niesie za sobą tzw. dwujęzyczność zubożająca, w przypadku której dziecko nie wykształciło wystarczających umiejętności w żadnym z języków. Postęp w rozwoju umysłowym tych dzieci może być powolny, a ich osiągnięcia szkolne relatywnie niewielkie.
Komunikacja werbalna dzieci dwujęzycznych
Komunikacja werbalna dziecka bilingwalnego odznacza się specyficznymi cechami. Charakteryzuje ją szereg osobliwych zjawisk i zachowań.
Jeśli drugi język wprowadzany jest w momencie, gdy dziecko opanowało już język ojczysty, w początkowej fazie bilingwizmu może wystąpić tzw. cichy okres. Na tym etapie dziecko przyswaja nowy język w sposób pasywny, czyli rozumie go, ale nie posługuje się nim. Długość trwania omawianej fazy jest sprawą indywidualną i różni się u poszczególnych dzieci.
Często też zdarza się, że dwa języki nie rozwijają się u dziecka w tym samym tempie, ale naprzemiennie. W związku z tym, w zależności od różnych czynników, jeden lub drugi może być okresowo dominujący.
Innym zjawiskiem występującym w mowie dzieci bilingwalnych jest tzw. mieszanie języków, czyli wplatanie w wypowiedź zwrotów z drugiego języka, budowanie wypowiedzi złożonej ze słów z jednego języka w oparciu o zasady składni drugiego języka oraz używanie głosek charakterystycznych dla drugiego języka. Najczęściej zdarza się to, gdy dziecko próbuje rekompensować uboższy słownik w jednym języku, posiłkując się zasobem wyrazów opanowanych w drugim. Dziecko może również używać słów z drugiego języka, aby zastąpić nimi te, które sprawiają mu szczególne trudności artykulacyjne. Mieszanie języków występuje także w sytuacjach pobudzenia emocjonalnego, kiedy dziecku trudniej dobierać słowa.
Ponadto u dziecka bilingwalnego mogą się także pojawiać trudności z przywołaniem danego słowa z pamięci, niezależnie od tego, którym językiem posługuje się w danym momencie.
Dwujęzyczność wywiera również wpływ na akcent dziecka. Mamy tu do czynienia ze sprzężeniem zwrotnym, w którym akcent pierwszego języka kształtuje akcent w drugim i odwrotnie. Siła tego zjawiska jest sprawą indywidualną i różni się u poszczególnych dzieci.
Z uwagi na opisane osobliwości w komunikacji werbalnej dzieci bilingwalnych bardzo często zdarza się, że rozmowa w standardowym tempie jest dla nich zbyt szybka.
Dwujęzyczne wychowanie
Sytuacja życiowa dziecka i warunki, w jakich wzrasta, decydują o tym, czy bilingwizm będzie dla niego szansą rozwojową, czy też stanie się nadmiernym obciążeniem. W związku z tym bardzo ważne jest odpowiednie podejście do dziecka, które wychowuje się w warunkach dwujęzyczności. W literaturze przedmiotu mówi się wręcz o tzw. dwujęzycznym wychowaniu, przez które należy rozumieć świadome i celowe stwarzanie dziecku licznych, różnorodnych okazji sprzyjających opanowaniu dwóch różnych konwencji językowych i kulturowych.
Dwujęzyczne wychowanie to przede wszystkim umożliwianie dziecku regularnego i intensywnego kontaktu z dwoma językami poprzez kreowanie atrakcyjnych sytuacji, które wymuszą na nim używanie każdego z nich. Ważne, by kontakt z dwoma językami nie ograniczał się do codziennych rozmów z członkami rodziny, ale obejmował również konwersacje z różnymi ludźmi poza domem. Wskazane jest także zaznajamianie dziecka z dziełami literackimi, teatralnymi i filmowymi stworzonymi w obu językach.
Autorzy zajmujący się zjawiskiem dwujęzyczności podkreślają także, iż niezwykle ważne jest, by dorośli odpowiednio reagowali na specyficzne zachowania komunikacyjne dziecka dwujęzycznego. Nie należy go zawstydzać, jeśli zapomina słów lub miesza języki. Powinniśmy cierpliwie odpowiadać na jego pytania o znaczenie nowych wyrazów, nauczyć je korzystać ze słownika dwujęzycznego oraz chwalić za wysiłek włożony w naukę obu języków i osiągnięte w tym zakresie postępy. Ponadto należy mówić do dziecka wyraźnie, wolno, dając mu możliwość obserwowania ruchu naszych warg i języka.
Tekst powstał w oparciu o następujące źródła:
- Cieszyńska J.: Dwujęzyczność – rozumienie siebie jako Innego w: Cieszyńska J., Orłowska-Popek Z., Korendo M. (red.): Nowe podejście w diagnozie i terapii logopedycznej – metoda krakowska
- Martowicz A.: Dwujęzyczność w pytaniach i odpowiedziach
Autor: Elżbieta Wika
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli
