Drama edukacyjna jako szczególny rodzaj dramy

Termin drama wywodzi się z języka greckiego. Pochodzi od słowa „drao”, które oznacza: działam, usiłuję, czynność, akcja. Pojęciem tym określa się interaktywną metodę pracy z grupą, opartą na naturalnych ludzkich umiejętnościach wchodzenia w różne role.

Szczególny rodzaj dramy stanowi tzw. drama edukacyjna. Jest to metoda pedagogiczna wykorzystująca techniki teatralne do celów dydaktycznych i wychowawczych. Podczas zajęć dramowych uczniowie uczą się i rozwiązują postawione przez nauczyciela problemy metodami teatralnymi, wchodząc w określone role i odgrywając improwizowane, fikcyjne zdarzenia.

Drama a teatr

Omawiana metoda wywodzi się z teatru, ale nie jest z nim tożsama. W odróżnieniu od działań teatralnych, drama nie realizuje ustalonego z góry scenariusza, lecz opiera się na improwizacji. Nie stosuje się tu także rekwizytów, kostiumów, scenografii. Ponadto drama odbywa się bez udziału publiczności, a jej uczestnicy są jednocześnie kreatorami ról (aktorami), odbiorcami (obserwatorami) i komentatorami odgrywanych zdarzeń.

Istota dramy

Drama nie ogranicza się do samego odegrania improwizowanych scenek. Te przedstawione przez uczniów epizody stanowią zaledwie punkt wyjścia do właściwych oddziaływań pedagogicznych. Największą moc wychowawczą i dydaktyczną ma bowiem to, co nauczyciel i uczniowie zrobią po zakończeniu odgrywania ról.

Metodyka dramy zaleca, aby uczniowie dokonali wtedy wieloaspektowej analizy wykreowanych przez siebie sytuacji fikcyjnych. W tym celu powinni omówić z nauczycielem sposób ujęcia problemu, przebieg zaprezentowanych zdarzeń, motywację, zachowanie, przeżycia fikcyjnych bohaterów oraz swój stopień zaangażowania w odtwarzanie postaci i związane z tym odczucia.

Mechanizmy psychologiczne, na których opiera się drama

Skuteczność dramy wynika z faktu, że odwołuje się ona do kilku ważnych mechanizmów psychologicznych, takich jak: identyfikacja, naśladownictwo, powiązanie pamięci z emocjami, uczenie się przez doświadczanie.

Mechanizm identyfikacji pozwala uczniowi utożsamiać się z bohaterem scenki, którego kreuje. Dzięki temu może go bardzo dobrze zrozumieć, wczuć się w jego osobowość, przeżycia.

W wyniku mechanizmu naśladownictwa uczeń jest w stanie w realnym życiu powtórzyć  zachowania zaobserwowane u bohaterów dramy bądź wypróbowane podczas wcielania się w rolę fikcyjnej postaci. Dzięki temu może nauczyć się nowych, konstruktywnych wzorców reagowania na sytuacje problemowe.

Mechanizm wiążący proces zapamiętywania z przeżywanymi uczuciami sprawia, że lepiej przyswajamy wiadomości i łatwiej nabywamy umiejętności, jeśli procesom tym towarzyszy pobudzenie emocjonalne. Z taką właśnie sytuacją mamy do czynienia podczas dramy. Aktywne uczestniczenie w rozgrywanych zdarzeniach i kreowanie postaci bohaterów wywołuje w uczniach emocje, pod wpływem których intensyfikują się u nich procesy uczenia się i zapamiętywania.

Mechanizm uczenia się przez doświadczanie powoduje, że najlepiej pamiętamy informacje dotyczące sytuacji, w których braliśmy aktywny udział. Drama jest właśnie takim rodzajem uczenia się. Jej uczestnicy poszerzają wiedzę i nabywają nowe umiejętności w wyniku osobistych doświadczeń bycia w określonych sytuacjach wykreowanych podczas zajęć.

Metodyka dramy

Drama nie może pojawić się w klasie szkolnej nagle. Musi być poprzedzona odpowiednimi  przygotowaniami. Przede wszystkim nauczyciel powinien uprzedzić swoich podopiecznych o tym, że zamierza zastosować taką metodę pracy, wyjaśnić jej istotę, cele oraz rozwiać związane z tym wątpliwości i lęki uczniów.

Następnie uczniowie powinni przejść trening przygotowawczy do dramy. Składa się na niego szereg ćwiczeń: integrujących zespół klasowy, rozluźniających, ruchowych, wyobraźni, głosowych.

Właściwe zajęcia dramowe powinny odbywać się z zachowaniem następujących zasad:

• uczestnikiem zajęć dramowych może być każdy uczeń, nie wymagają one bowiem żadnych szczególnych predyspozycji czy uzdolnień;
• wcielanie się w określone role powinno być dla uczniów dobrowolne – nie wolno ich do tego przymuszać, należy zapewnić im prawo odmowy udziału w odgrywaniu scenek;
• odgrywając określone role, uczniowie powinni odstąpić od swojego własnego sposobu myślenia, odczuwania i zachowania; muszą wczuć się w bohaterów i na czas bycia w roli przejąć ich osobowość, utożsamić się z ich myślami, uczuciami, reakcjami;
• nie należy stosować scenariuszy z dokładnym opisem przebiegu dramy, lecz tylko zaprojektować ogólny jej zarys, gdyż to uczniowie, wcielając się w role, powinni zdecydować o jej ostatecznym kształcie;
• trzeba zredukować do minimum scenografię, kostiumy, rekwizyty, aby uczniowie nie utożsamiali tego, w czym uczestniczą, z teatrem;
• nauczyciel nie powinien narzucać uczniom sposobu odgrywania ról, powinien ograniczyć swoje ingerencje w odgrywane scenki do sytuacji absolutnie koniecznych, aby nie krępować spontaniczności i kreatywności uczniów;
• pomimo dowolności w zakresie sposobu ogrywania ról, jaką mają uczniowie, nie powinni zostać pozbawieni przy tym pomocy nauczyciela – w razie wystąpienia trudności z kreowaniem postaci, musi on wspierać uczniów poprzez delikatne naprowadzanie, ukierunkowywanie;
• dopuszczalne jest odgrywanie przez jednego ucznia kilku różnych ról w czasie jednej sesji dramowej;
• nauczyciel powinien zawsze wyraźnie określać momenty, w których uczestnicy dramy rozpoczynają i kończą bycie w przypisanych im rolach, aby uczniowie mogli oddzielić swoje własne przeżycia od odczuć kreowanych przez nich postaci;
• zajęcia dramowe powinny się odbywać w przyjemnej, bezpiecznej atmosferze wolnej od oceniania i krytyki, dlatego sposób prowadzenia postaci oraz umiejętności aktorskie uczniów nie powinny podlegać ocenie;
• każda odegrana scenka musi być dokładnie przeanalizowana przez uczniów i nauczyciela:  należy omówić sposób ujęcia problemu, przebieg zaprezentowanych zdarzeń, motywację, zachowanie, przeżycia fikcyjnych bohaterów oraz stopień zaangażowania uczniów w odtwarzanie postaci i związane z tym odczucia;
• pomieszczenie, w którym odbywają się zajęcia dramowe, powinno posiadać odpowiednio dużą przestrzeń, aby uczniowie odgrywający role mieli zapewnioną swobodę ruchu;
• podczas jednej sesji dramowej powinno się stosować kilka form i technik, aby uczniowie mogli  opracować dane zagadnienie na rożne sposoby.

Struktura zajęć dramowych

Metodyka dramy zaleca następujący, trójczłonowy, schemat zajęć:

• wstęp – na który składają się ćwiczenia przygotowawcze (odprężające, wzmacniające koncentrację) oraz zaprojektowanie ogólnego zarysu dramy (sformułowanie problemu, jaki mają rozwiązać uczniowie, przydzielenie im ról);
• faza zasadnicza – w której uczniowie działają w wyobrażonych rolach w fikcyjnej sytuacji, (odgrywają scenki);
• zakończenie – podczas którego odbywa się analiza odegranych scenek: sposobu ujęcia problemu, przebiegu zaprezentowanych zdarzeń, motywacji, zachowań, przeżyć bohaterów, stopnia zaangażowania uczniów w odtwarzanie postaci i związanych z tym odczuć.

Techniki dramowe

Podczas zajęć dramowych stosuje się różnorodne techniki. Najpopularniejszymi z nich są:

• rozmowa;
• dyskusja;
• burza mózgów;
• mapa skojarzeń;
• rzeźba sytuacyjna (pomnik): statyczny obraz uformowany przez uczniów z siebie samych bądź innych uczestników zajęć;
• żywy obraz – przedstawienie przez uczniów konkretnej sytuacji, zdarzenia;
• scenki improwizowane;
• stop-klatka: zatrzymanie akcji odgrywanej scenki w kluczowym momencie, aby przeanalizować zachowania i emocje bohaterów;
• tunel myśli: uczeń będący w roli przechodzi przez szpaler pozostałych uczestników zajęć, którzy wypowiadają opinie dotyczące postaw kreowanej przez niego postaci (wskazówki, porady, przestrogi, pochwały, afirmacje);
• rzeźba głosowa: za uczniem będącym w roli stoją inni uczestnicy zajęć, kolejno wypowiadają myśli, jakie ich zdaniem może mieć bohater – osoba grająca rolę decyduje, które słowa są najbliższe kreowanej przez nią postaci;
• zamiana ról;
• monologi, przemówienia w rolach;
• wywiad, gorące miejsce: uczeń będący w roli odpowiada na pytania pozostałych uczestników zajęć;
• listy, dzienniki, pamiętniki, autobiografie – teksty pisane przez uczniów w pierwszej osobie z pozycji kreowanych przez nich postaci.

Nauczyciel w dramie

Nie każdy nauczyciel będzie się dobrze czuł w pracy z dramą. Metoda ta wymaga bowiem od pedagoga pewnych predyspozycji osobowościowych. Przede wszystkim nauczyciel powinien zaakceptować fakt, że przebieg zajęć dramowych jest efektem improwizacji uczniów i nie da się ich w całości zaplanować ani przewidzieć.

Dodatkową trudność może sprawiać niektórym pedagogom również fakt, że podczas sesji dramowej nauczyciel i uczniowie muszą funkcjonować zupełnie inaczej, aniżeli podczas tradycyjnych lekcji. Zadaniem nauczyciela jest jedynie postawienie przed podopiecznymi sytuacji problemowej, bez przedstawiania metody jej rozwiązania.

Uczniowie muszą sami odkryć sposób rozwikłania tej sytuacji. Nie są biernymi wykonawcami poleceń nauczyciela. On zaś nie stoi na pozycji autorytetu, który narzuca swój sposób widzenia sytuacji. Jest dla uczniów jedynie doradcą, konsultantem, osobą delikatnie naprowadzającą ich na pewne rozwiązania. Ponadto na zajęciach dramowych powinna panować nieco rozluźniona dyscyplina, co również nie wszyscy nauczyciele są w stanie zaakceptować.

Dlaczego warto wykorzystywać dramę w edukacji?

Drama edukacyjna jest techniką, dzięki której można osiągnąć wiele różnorodnych celów dydaktycznych i wychowawczych. W zakresie dydaktyki z pomocą tej metody uzyskujemy następujące korzyści:

• stwarzamy odpowiedni, nacechowany emocjami i doświadczeniem, kontekst dla realizowanego materiału programowego;
• umożliwiamy uczniom głębsze zrozumienie wprowadzanych treści;
• ułatwiamy uczniom przyswojenie prezentowanych informacji;
• systematyzujemy wiedzę uczniów oraz integrujemy ją z wiadomościami, jakie zdobyli podczas  nauki innych przedmiotów szkolnych;
• rozwijamy logiczne myślenie uczniów, uczymy ich kojarzenia faktów, dostrzegania zależności przyczynowo – skutkowych oraz formułowania wniosków;
• wzbogacamy zasób biernego i czynnego słownictwa uczniów;
• ćwiczymy u uczniów umiejętności konstruowania ustnych (monologi, przemówienia, wywiady) i pisemnych (listy, pamiętniki, dzienniki) form wypowiedzi;
• ukazujemy uczniom możliwości zastosowania zdobytych podczas zajęć wiedzy i umiejętności w rozmaitych sytuacjach życiowych.

Drama sprzyja także wszechstronnemu rozwojowi osobowości uczniów. W tym aspekcie omawiana metoda pozwala osiągnąć następujące efekty:

• zaktywizować uczniów;
• zmusić uczniów do samodzielnego myślenia;
• wyzwolić potencjalne możliwości tkwiące w uczniach oraz ujawnić ich zdolności;
• rozbudzić wyobraźnię i rozwinąć spontaniczność, kreatywność uczniów;
• podnieść poziom empatii uczniów;
• wzmocnić samoocenę oraz wiarę w siebie uczniów;
• wykształcić u uczniów umiejętności panowania nad sobą, radzenia sobie ze stresem, dostosowywania się do zmiennych warunków sytuacyjnych;
• pogłębić samoświadomość uczniów.

W zakresie wychowawczym natomiast do najważniejszych korzyści wynikających ze stosowania dramy zaliczyć można:

• eliminowanie niepożądanych zachowań uczniów;
• kształtowanie właściwych postaw uczniów (tolerancji, empatii, odpowiedzialności za wypowiadane słowa);
• trening sprawności komunikacyjnych uczniów (prezentowania własnego punktu widzenia, obrony swego stanowiska za pomocą argumentów, precyzyjnego wypowiadania się);
• ćwiczenie przez uczniów umiejętności społecznych (autoprezentacji, negocjacji, rozwiązywania problemów i konfliktów, podejmowania decyzji, współpracy);
• przygotowanie uczniów do podejmowania różnych ról społecznych.

Drama stwarza nauczycielom możliwość twórczego realizowania programu nauczania i programu wychowawczo-profilaktycznego oraz osiągania celów wychowawczych w trakcie nauki wszystkich przedmiotów szkolnych. Ponadto niweluje bariery interpersonalne pomiędzy uczniami oraz uczniami i nauczycielem, co znacznie poprawia atmosferę pracy. Omawiana metoda stanowi także bezpieczny, a zarazem atrakcyjny dla uczniów sposób poruszania trudnych tematów. Zapewnia im przy tym głębokie przeżycia, silne emocje oraz po prostu dobrą zabawę.

Drama w edukacji

Opisane powyżej korzyści wynikające z prowadzenia zajęć metodą dramy sprawiły, że technika ta znalazła bardzo szerokie zastosowanie w edukacji. Z powodzeniem można ją wykorzystywać podczas wszystkich zajęć, jakie odbywają się w szkole. Najczęściej jednak drama stosowana jest podczas:

• lekcji języka polskiego (przy analizie tekstów literackich);
• lekcji języków obcych (jako trening konwersacji);
• lekcji historii (przy analizie zjawisk historycznych oraz ocenie decyzji podejmowanych przez postaci historyczne);
• godzin do dyspozycji wychowawcy klasy;
• zajęć rozwijających kompetencje emocjonalno-społeczne oraz socjoterapeutycznych;
• zajęć pozalekcyjnych.

Tekst powstał w oparciu o następujące źródła:

A. Marko: Drama na lekcjach języka obcego – o potencjale metody (Homo Ludens nr 4/2014)

P. Pindera, M. Pindera: Drama w procesie edukacji wczesnoszkolnej (Nauczyciel i Szkoła nr 3-4/2002)

E. Szymik: Drama jako remedium na problemy wychowawcze (Doświadczenia i propozycje naukowo-metodyczne   nr 3/2017)

E. Szymik: Drama w edukacji wczesnoszkolnej (na przykładzie tekstów dla dzieci) w: B. Niesporek-Szamburska, M. Wójcik-Dudek (red.): Dziecko, język, tekst

E. Szymik: Drama w nauczaniu języka polskiego

E. Szymik: Znaczenie dramy w procesie wychowania (Studia i Prace Pedagogiczne nr 1/2014)

K. Witerska: Proces poszukiwania, formułowania i rozwiązywania problemów w dramie

Autor: Elżbieta Wika – pedagog, rewalidator