Rozpoczęcie edukacji szkolnej to bardzo trudny moment w życiu dziecka. Porzuca ono dotychczasową rolę przedszkolaka, by stać się uczniem. W związku z tym musi sprostać jednocześnie wielu rożnego rodzaju wyzwaniom: zaaklimatyzować się w nieznanym środowisku, dostosować się do wyższych wymagań, podjąć wiele nowych obowiązków.
Sytuacja ta wymaga od dziecka ogromnego wysiłku. W związku z tym niezwykle ważne jest, aby było ono psychofizycznie gotowe do podjęcia nauki szkolnej i posiadało możliwości sprostania wyzwaniom, jakie ten fakt przed nim stawia.
Dzieci, które rozpoczynają naukę szkolną, posiadając adekwatny poziom dojrzałości, przechodzą przez ten okres bez większych trudności. W efekcie z radością i entuzjazmem rozwijają w szkole swój potencjał.
Dzieci, które rozpoczynają naukę szkolną za szybko, w momencie, kiedy nie osiągnęły jeszcze odpowiedniego stopnia dojrzałości, doświadczają wielu niepowodzeń szkolnych również na kolejnych, późniejszych etapach edukacji.
Co to jest dojrzałość szkolna?
Termin „dojrzałość szkolna” stosowany jest zamiennie z określeniem „gotowość szkolna”. Pojęciami tymi określa się taki poziom rozwoju fizycznego, intelektualnego, emocjonalnego i społecznego dziecka, który zapewni mu powodzenie szkolne, czyli umożliwi sprostanie obowiązkom ucznia oraz pozwoli opanować wiadomości i umiejętności określone w programie nauczania i wychowania klasy pierwszej.
Istota dojrzałości szkolnej
Poziom gotowości szkolnej dziecka jest wypadkową przebiegu dwóch procesów rozwojowych: dojrzewania i uczenia się. Dojrzewanie i uczenie się mają charakter spontaniczny, czyli zachodzą samoistnie, niezależnie od woli dziecka i jego otoczenia.
Nie znaczy to jednak, że wymienione procesy nie są podatne na czynniki środowiskowe. Oddziaływania zewnętrzne mają ogromny wpływ na ich przebieg. Mogą w sposób istotny modyfikować kierunek oraz dynamikę zmian zachodzących w rozwoju psychofizycznym dziecka. Stwarzając optymalne warunki do rozwoju i uczenia się dziecka, mamy możliwość kształtować i usprawniać u niego te właściwości, które pomogą mu osiągnąć adekwatny poziom dojrzałości szkolnej oraz zwiększą jego szansę na osiągnięcie sukcesu edukacyjnego. Moment, w którym dziecko osiągnie odpowiedni poziom dojrzałości szkolnej zależy więc nie tylko od jego wieku, stanu zdrowia i uzdolnień, ale także od warunków bytowych i właściwości środowiska, w jakim wzrasta.
Kształtowanie się dojrzałości szkolnej
Osiąganie gotowości szkolnej przez dziecko to proces skomplikowany i rozłożony w czasie. Nie przebiega on identycznie u wszystkich dzieci. W tym aspekcie odnotowuje się duże zróżnicowanie indywidualne. W zależności od wrodzonego potencjału oraz od warunków, w jakich wzrastają dzieci, osiągają one pełną gotowość szkolną w rożnym tempie i różnym wieku.
Prawo w Polsce nakłada na dziecko obowiązek podjęcia nauki szkolnej w wieku siedmiu lat, gdyż większość dzieci właśnie w tym okresie osiąga optymalny poziom dojrzałości szkolnej.
Ale zdarzają się dzieci, u których występuje tzw. globalne przyspieszenie rozwoju. W jego wyniku już w wieku sześciu lat wykazują pełną gotowość szkolną. Ustawodawca umożliwił im wcześniejsze podjęcie nauki w szkole, po uzyskaniu pozytywnej opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Spotyka się także dzieci z globalnym opóźnieniem rozwoju. Osiągają one adekwatny poziom dojrzałości szkolnej rok lub nawet dwa lata później niż rówieśnicy. Tym dzieciom ustawodawca zapewnił możliwość odroczenia rozpoczęcia realizacji obowiązku szkolnego o rok lub dwa lata, jeśli posiadają opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej o takiej konieczności.
Stosunkowo często mamy także do czynienia z dziećmi, u których występują tzw. deficyty fragmentaryczne. Są to opóźnienia rozwojowe dotyczące jedynie pewnych, wąskich zakresów funkcjonowania. Wynikają one z zakłócenia ogólnego rytmu rozwoju. Dzieci te są w stanie poradzić sobie w szkole w wieku siedmiu lat, pod warunkiem, że zostaną objęte pomocą, czyli poddane odpowiednim oddziaływaniom korekcyjno-kompensacyjnym.
Dojrzałość szkolna – kryteria
Kryteria pozwalające ocenić stopień dojrzałości szkolnej dziecka uwzględniają wszystkie sfery jego funkcjonowania: fizyczną, intelektualną, emocjonalną i społeczną. Składa się na nie opis cech i właściwości, jakimi powinno odznaczać się dziecko w momencie rozpoczęcia nauki szkolnej.
W zakresie rozwoju fizycznego dziecko gotowe do szkoły powinno:
- mieć odpowiednio ukształtowany organizm (wzrost: minimum 120 cm, waga: minimum 23 kg), co zapewni mu optymalną siłę mięśni, odporność na zmęczenie i choroby;
- posiadać właściwą sprawność ruchową (zdolność utrzymania równowagi, skoordynowane ruchy, zwinność), co pozwoli mu na bezpieczne poruszanie się w dużej grupie;
- cechować się pewną sprawnością rąk i dłoni oraz prawidłową koordynacją wzrokowo-ruchową (w miarę precyzyjne, płynne ruchy), co umożliwi mu wycinanie, rysowanie i pisanie.
W sferze intelektualnej dziecko gotowe do szkoły powinny cechować:
- zdolność sterowania uwagą oraz umiejętność świadomej koncentracji na zadaniu przez około trzydzieści minut;
- odpowiedni zakres i poziom trwałości pamięci, stosunkowo szybkie tempo zapamiętywania i umiejętność sterowania procesem zapamiętywania;
- właściwy rozwój mowy (umiejętność swobodnego, zrozumiałego dla otoczenia wypowiadania się, poprawna artykulacja, duży zasób słów);
- odpowiedni poziom myślenia (rozumienie związków zachodzących między faktami, umiejętność wnioskowania, zdolność klasyfikowania przedmiotów według określonego kryterium, rozumienie poleceń i instrukcji do zadań);
- adekwatny poziom percepcji wzrokowo-słuchowej (zdolność analizy i syntezy znaków graficznych oraz dźwięków mowy, rozróżnianie i odtwarzanie rymów oraz rytmu mowy).
W aspekcie rozwoju emocjonalnego dziecko gotowe do szkoły powinno:
- posiadać umiejętność częściowego panowania nad własnymi emocjami;
- odznaczać się elementarną świadomością przeżywanych uczuć i zdolnością wyrażania ich;
- zaczynać rozumieć istotę obowiązkowości i odpowiedzialności;
- w miarę wytrwale dążyć do pokonywania problemów i nie zniechęcać się zbyt szybko w obliczu napotkanych trudności.
Z punktu widzenia rozwoju społecznego dziecko gotowe do szkoły powinno się cechować następującymi właściwościami:
- umiejętność nawiązywania kontaktów z rówieśnikami;
- zdolność do współpracy i współdziałania w grupie;
- znajomość i przestrzeganie podstawowych norm społecznych;
- pewien stopień samodzielności w różnych sytuacjach społecznych.
Ujmując zjawisko dojrzałości szkolnej globalnie, można stwierdzić, że dziecko gotowe do podjęcia nauki w klasie pierwszej jest otwarte na zmiany, chętne do podejmowania nowych wyzwań i zdolne do przystosowania się do nowego środowiska. Powinno także rozumieć polecenia kierowane do całej grupy, a nie tylko bezpośrednio do niego. Musi również posiadać zdolność działania intencjonalnego oraz być wrażliwym na opinie dorosłych i liczyć się z ich oceną.
Wszystkie opisane aspekty gotowości szkolnej dziecka są jednakowo ważne, ściśle ze sobą powiązane i wzajemnie wpływają na siebie na zasadzie sprzężenia zwrotnego.
Czynniki zakłócające proces osiągania dojrzałości szkolnej
Osiąganie gotowości szkolnej przez dziecko to skomplikowany proces. Jego przebieg zależy od splotu czynników wewnętrznych (biologicznych) oraz zewnętrznych (środowiskowych). Proces kształtowania się dojrzałości szkolnej dziecka może przebiegać prawidłowo i bez zakłóceń. Zdarzają się jednak sytuacje, w których mamy do czynienia z jego opóźnieniem lub zaburzeniem.
Najczęstszymi czynnikami zakłócającymi proces kształtowania się dojrzałości szkolnej dziecka są:
- zły stan zdrowia (choroby przewlekłe, wady wrodzone);
- niepełnosprawność;
- nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania zmysłów wzroku, słuchu;
- zaburzenia lateralizacji;
- deficyty komunikacji językowej;
- nieuczęszczanie do przedszkola;
- niewystarczające kontakty z rówieśnikami;
- trudne warunki bytowe;
- środowisko życia ubogie w bodźce stymulujące;
- niewłaściwe metody wychowawcze stosowane przez rodziców.
Dojrzałość szkolna – diagnoza
Diagnoza dojrzałości szkolnej dziecka, czyli ocena poziomu jego rozwoju z punktu widzenia gotowości do rozpoczęcia nauki w klasie pierwszej, jest niezwykle ważna. Od jej wyniku zależy bowiem, czy dziecko rozpocznie uczęszczanie do szkoły we właściwym momencie.
Powinna to być diagnoza kompleksowa, opracowana przy wykorzystaniu wystandaryzowanych narzędzi diagnostycznych oraz w oparciu o obserwację funkcjonowania dziecka i analizę jego wytworów (prac plastycznych, wypowiedzi). Diagnozę taką mogą przeprowadzić specjaliści (psycholog, pedagog, logopeda) pracujący w poradni psychologiczno-pedagogicznej.
W tym momencie należy podkreślić, że wynik omówionej diagnozy nie przesądza kategorycznie, w sposób jednoznaczny o tym, czy dziecko osiągnie sukces edukacyjny w szkole. Na powodzenia edukacyjne dziecka składają się bowiem, oprócz poziomu jego gotowości szkolnej, również następujące czynniki:
- sposób funkcjonowania szkoły, jej organizacja i stosowane przez nauczycieli metody pracy;
- stosunki panujące między nauczycielem i dzieckiem;
- relacje dziecka z kolegami z klasy;
- warunki życia i metody wychowawcze stosowane w domu rodzinnym.
Możliwe są więc sytuacje, że dziecko potencjalnie gotowe do szkoły w wyniku splotu niekorzystnych czynników środowiskowych napotka poważne trudności i nie będzie mogło sobie poradzić w pierwszej klasie.
Mogą też wystąpić zjawiska odwrotne, kiedy dziecko wykazujące pewne deficyty, wskutek odpowiednich oddziaływań środowiskowych przezwycięży je i osiągnie sukces edukacyjny.
Tekst powstał w oparciu o następujące źródła:
B. Janiszewska: Ocena dojrzałości szkolnej
D. Krzywoń: Wspieranie dziecka w osiąganiu dojrzałości szkolnej (Pedagogika, Zeszyt 3/2008)
A. Pożoga: Gotowość dziecka do rozpoczęcia nauki szkolnej (Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce: Kwartalnik dla Nauczycieli, Nr 2/2009)
Autor: Elżbieta Wika – pedagog
