Krytyczne myślenie to umiejętność logicznego i obiektywnego analizowania oraz oceniania danych, a także postawa, której celem jest zrozumienie problemu osadzonego w szerszym kontekście. Koncepcja ta sięga do czasów starożytnej Grecji i obecnie wydaje się bardziej potrzebna niż kiedykolwiek – przestrzeń internetowa pełna fake newsów i tekstów wygenerowanych przez sztuczną inteligencję zmusza współczesnego odbiorcę do szczególnej weryfikacji i selekcji informacji. Przygotowanie do tej nieocenionej zdolności powinno mieć miejsce w trakcie skrupulatnie zaplanowanego procesu edukacyjnego, dzięki któremu uczeń stanie się świadomym analitykiem – kimś, kto bez większych problemów odróżni fakt od manipulacji, wyciągnie logiczne wnioski, a finalnie zyska myślową niezależność.
Robert DiYanni wyróżnia kilka istotnych aspektów osobowościowych, które sprzyjają rozwojowi krytycznego myślenia. Są to:
- otwartość umysłu
- uczciwość
- elastyczność
- wytrwałość
- rozsądek
- pracowitość
- skupienie
Choć osoby posiadające wyżej wymienione cechy mają większą szansę na wypracowanie alternatywnych i zniuansowanych poglądów, nauczyciel powinien zadbać o to, by umożliwić każdemu uczniowi jak najlepsze do tego warunki. Wśród elementarnych czynników należy tu wskazać:
- zachęcanie uczniów do ponownego analizowania i interpretowania swoich pomysłów
- akcentowanie wagi rzetelności różnych źródeł informacji, na podstawie których można skonstruować solidną i rzeczową argumentację
- stworzenie harmonijnego środowiska, w którym nikomu nie towarzyszy lęk wobec wyrażania bądź zmiany własnego zdania
- wspieranie uczniów w zakresie dokonywania samooceny (oceny własnych przekonań)
- nakłanianie uczniów do regularnego stawiania właściwych pytań; DiYanni postuluje następujące:
- Skąd wiem to, co wiem?
- Jakie mam dowody na to, co sądzę, że wiem?
Jak rozwijać krytyczne myślenie – konkretne metody i rozwiązania dydaktyczne
1. Metoda sokratyczna:
Zadawanie uczniom precyzyjnie skonstruowanych pytań, aby skłonić ich do głębszego namysłu, refleksji i samodzielnego dochodzenia do wniosków, ma ogromny wpływ na rozwój krytycznego myślenia. Na czym dokładnie polega metoda sokratyczna? Nauczyciel nie udziela uczniom prostych odpowiedzi, lecz zadaje pytania, które:
- kwestionują założenia – Co sprawia, że tak myślisz? Skąd wiesz, że to prawda?
- pobudzają do refleksji – Czy istnieje inne podejście do tego problemu?
- wymagają uzasadnienia – Dlaczego twoje rozwiązanie jest najlepsze?
- analizują konsekwencje – Jakie mogą być skutki przyjęcia takiego stanowiska?
- stymulują kontrargumentację – Jak ktoś z innego punktu widzenia mógłby ocenić tę sytuację?
Działanie oparte na strukturze pytań sokratejskich ma szerokie zastosowanie – w ten sposób można analizować np. motywy działań bohaterów literackich, historyczne decyzje polityczne czy błędnie rozwiązane zadania matematyczne.
2. Różne rodzaje debat i dyskusji:
Organizowanie różnych debat i dyskusji umożliwia uczniom nie tylko rozwijanie umiejętności argumentacji, lecz także krytyczną analizę różnych punktów widzenia. By podtrzymywać zaangażowanie i zainteresowanie podopiecznych, warto wykorzystywać różne rodzaje tej metody aktywizującej, np. dyskusję panelową, dyskusję punktowaną czy debatę oksfordzką. Ze względu na nowe możliwości technologiczne można wyjść również z propozycją debaty wirtualnej (on-line), np. na platformie Flipgrid, która umożliwia udostępnianie argumentów w formie wideo.
3. Tworzenie podcastów i wideorecenzji:
Przygotowanie nawet jednego odcinka podcastu edukacyjnego czy krótkiej wideorecenzji wymaga doboru i analizy rzetelnych źródeł informacji. By zmobilizować uczniów do podjęcia takiego wyzwania, warto poruszyć ten temat w kontekście półrocznego lub całorocznego projektu klasowego, którego założenia i cele zostałyby przedstawione na jednej z godzin wychowawczych. Ograniczone czasowo filmiki lub nagrania audio przygotowywane przez uczniów można wspólnie oglądać/słuchać, a następnie komentować. Szczegółowa informacja zwrotna powinna się odnosić do rozwoju kluczowych aspektów krytycznego myślenia. Zbiór tematów podcastów i wideorecenzji to z założenia szeroko zakrojone spektrum – aktualne nowinki naukowe, technologiczne, społeczno-ekonomiczne i inne.
4. Analiza artykułów prasowych i medialnych:
W dobie powszechnego dostępu do tradycyjnych i elektronicznych źródeł informacji do niezwykle ważnych umiejętności należą: 1) krytyczna ocena tekstu; 2) rozpoznawanie dezinformacji i fake newsów. Ćwiczenia polegające na skrupulatnej analizie artykułów prasowych i materiałów udostępnianych w mediach społecznościowych wzmagają sceptycyzm odbiorcy oraz potrzebę weryfikowania podanych informacji. Porównywanie źródeł dotyczących np. tego samego tematu pozwala na zestawienie poszczególnych danych oraz ocenę ich wiarygodności i spójności. Na takim materiale warto przeprowadzić również trening odróżniania faktów od opinii. Wypełniane zadania umożliwiają ponadto dyskusję na temat długofalowych skutków konstruowanych w ten sposób tekstów.
5. Zabawa narzędziami AI – ChatGPT (i inne):
Dyskusja na temat odpowiedzialnego korzystania z narzędzi AI może być znakomitym pretekstem do rozwoju umiejętności krytycznego myślenia. Podczas jednej lekcji uczniowie (pod nadzorem nauczyciela) mają za zadanie poprosić ChatGPT o wygenerowanie tekstu dotyczącego aktualnie omawianego materiału, który mogliby oni ocenić pod kątem rzetelności i poprawności. Krytyczne porównanie treści podanych przez AI z faktami powinno oscylować wokół konkretnej lektury, chronologicznego układu wydarzeń historycznych itp.
Bibliografia i netografia:
- DiYanni R., Pomyśl, zanim pomyślisz. Myślenie krytyczne i kreatywne, przekł. M. Guzowska, Warszawa 2016.
- https://instytutkrytycznegomyslenia.pl/krytyczne-myslenie-co-to-jest-lista-przykladow-i-zastosowan-tej-umiejetnosci-w-zyciu/#:~:text, dostęp: styczeń 2025.
- https://prizo.pl/wprowadzenie-do-krytycznego-myslenia-w-edukacji/, dostęp: styczeń 2025.
- https://smart-sens.org/2024/10/15/krytyczne-myslenie-jak-uczyc-uczniow-analizowania-i-oceny-informacji/?utm_source=chatgpt.com, dostęp: styczeń 2025.
- https://web.swps.pl/strefa-psyche/blog/relacje/18957-myslenie-krytyczne-jak-sie-go-nauczyc-i-wlasciwie-po-co, dostęp: styczeń 2025.
Artykuł Być poza schematem, czyli jak rozwijać krytyczne myślenie u uczniów opracowała: Joanna Pałka
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli