Bajki stanowią nieodłączny element dzieciństwa, do którego nawet po wielu latach powraca się z nostalgią i rozrzewnieniem. Fikcyjny świat jest dla dzieci miejscem, w którym mogą one bezpiecznie przeżywać różne emocje – zarówno te przyjemne, jak i trudne. We współczesnych podejściach do wspierania rozwoju młodych ludzi coraz częściej sięga się więc po narzędzia oparte na naturalnych mechanizmach poznawczych, takie jak proste narracje symboliczne. Jednym z takich podejść jest zdobywająca na popularności bajkoterapia, która znajduje szerokie zastosowanie zarówno w psychoterapii, logopedii oraz profilaktyce zachowań niepożądanych, jak i w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej.
Czym jest bajkoterapia?
Bajkoterapia to metoda pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, w której narzędzie terapeutyczne stanowi bajka. Termin ten wyodrębnił się z biblioterapii pod koniec XX w., a na gruncie polskim jego autorką jest Maria Molicka. Co istotne, fikcyjne opowieści podporządkowane celom leczniczym nie tworzą sztucznej sytuacji terapeutycznej ani nie zmuszają dzieci do konkretnych rozwiązań – zamiast tego są im bliskie i nakierowują ich działania na właściwą drogę. Młody odbiorca może wysłuchać specjalnie ułożonej bajki lub przeczytać ją samodzielnie.
Funkcje bajkoterapii
Choć idea bajkoterapii powstała z myślą o dzieciach borykających się z różnymi stanami lękowymi, metoda ta pełni wiele funkcji, m.in.:
- redukuje napięcia i pozwala dzieciom odbudować pozytywny obraz siebie i świata
- pomaga efektywnie radzić sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi
- stymuluje intelektualny i emocjonalny rozwój dziecka
- poszerza zasób słownictwa oraz sprzyja późniejszemu pisaniu i czytaniu
- rozwija wyobraźnię i rozbudza zainteresowania
- chroni przed uzależnieniem od cyfrowych mediów ekranowych (telewizji, telefonu, komputera)
- wzmacnia więź relacyjną między dzieckiem a dorosłym
Bajka terapeutyczna – charakterystyka
Bajki terapeutyczne, zwane również bajkami-pomagajkami, pisane są wyłącznie w celach terapeutycznych lub profilaktycznych – odwołują się do psychodynamicznych lub poznawczo-behawioralnych teorii rozwoju osobowości. Są to opowiadania o osnowie fantastycznej, odzwierciedlające doświadczenia intrapsychiczne dziecka, takie jak lęk, trudności związane z samooceną, tożsamością czy relacjami rówieśniczymi i z osobami znaczącymi. Według Marii Molickiej każda bajka terapeutyczna zawiera schemat składający się z następujących elementów:
- główny temat (sytuacja wywołująca lęk)
- główny bohater (postać, z którą dziecko się identyfikuje)
- inne postacie (pomagają nazwać uczucia, uczą, jak reagować w trudnych sytuacjach itp.)
- tło opowiadania (miejsce znane dziecku)
Należy mieć na uwadze fakt, że bajki terapeutyczne nie zawierają morału – za cel obierają one ukazywanie przykładów, a nie bezpośrednie pouczanie. Kluczowa jest w nich natomiast obecność szczęśliwego zakończenia, dzięki któremu dziecko zmotywuje się do działania i zostanie przepełnione poczuciem sprawczości.
Uwaga! W bajkoterapii można wykorzystywać gotowe teksty lub te napisane samodzielnie – trzeba jednak pamiętać o tym, że dana bajka będzie skuteczna tylko wtedy, gdy zostanie odpowiednio dopasowana do wieku i możliwości dziecka (zarówno język, jak i fabuła muszą być adekwatne do poziomu rozwojowego odbiorcy).
Rodzaje bajek terapeutycznych
W pracy z dziećmi najczęściej wykorzystuje się trzy główne rodzaje bajek terapeutycznych:
Bajki relaksacyjne – mają na celu wyciszenie i odprężenie dziecka; są to przede wszystkim opowieści o przyjemnych miejscach, w których zawarte są wydarzenia związane z piciem wody ze źródła, kąpielą nad wodospadem, lataniem itp. Przed opowiadaniem krótkiej bajki (3–7 min) osoba czytająca wprowadza dzieci w stan rozluźnienia, np. poprzez uspokajającą muzykę (muzykoterapia wzmacnia efekt relaksacji).
Przykłady bajek relaksacyjnych autorstwa Marii Molickiej: Bajka o słonku, Bajka o małym kotku, Bajka o wróbelku.
Bajki psychoedukacyjne – ich celem jest wprowadzenie pozytywnych zmian w zachowaniu dziecka; główny bohater opowieści przeżywa problem podobny do tego, który trapi młodego odbiorcę. Bajki te wspomagają przede wszystkim trudny proces dorastania oraz wskazują wzory postępowania i myślenia w sytuacjach lękotwórczych.
Przykłady bajek psychoedukacyjnych autorstwa Marii Molickiej: Bajka o pajączku, Bajka o mróweczce, Bajka o pszczółce.
Bajki psychoterapeutyczne – ich celem nadrzędnym jest obniżenie lęku u dziecka (wskazanie sposobów radzenia sobie z nim). Zastępczo zaspokajają potrzeby młodego odbiorcy, dowartościowują go, dają mu poczucie zrozumienia poprzez akceptację. Bajkowe postacie wzbudzają pozytywne emocje i dają nadzieję.
Przykłady bajek psychoterapeutycznych autorstwa Marii Molickiej: Duch krecik, Zuzi-Buzi, Mrok i jego przyjaciele.
Podsumowanie
Elementy bajkoterapii można z powodzeniem wpleść w codzienne życie – znajdą one swoje miejsce zarówno w przedszkolu, w szkole, jak i w domowym zaciszu. Wdrażanie bajek terapeutycznych nie zawsze wymaga dużych nakładów czasu – jako przykłady należy tu wskazać choćby „rytuał codziennej bajki” (czytanie krótkich tekstów o stałej porze) czy „bajkowy kącik” (specjalne miejsce z książkami terapeutycznymi, do którego dzieci będą mogły sięgnąć w razie potrzeby). Warto mieć na uwadze fakt, że umiejętnie wykorzystana bajkoterapia w pracy z dzieckiem stanowi nieocenioną pomoc nie tylko w procesie leczenia, ale i wychowania.
Bibliografia i netografia:
- https://pomabajki.pl/jak-prowadzic-zajecia-z-bajkoterapii/, dostęp: kwiecień 2025.
- Małaczek M., Terapeutyczna moc bajek, https://www.przedszkola-zlotow.pl/p1/Uploads/M.m bajkoterapia-prezentacja.pdf, dostęp: kwiecień 2025.
- Molicka M., Bajki terapeutyczne dla dzieci, Poznań 1999.
- Sufa B., Janas M., Bajkoterapia jako skuteczna metoda wspomagająca rozwój dziecka, „Pedagogika Przedszkolna i Wczesnoszkolna” 2018, t. 6, nr 2(12), https://czasopismoippis.uken.krakow.pl/wp-content/uploads/2015/01/Beata-SUFA-Maria-JANAS.pdf, dostęp: kwiecień 2025.
Artykuł Bajki nie tylko na dobranoc… – bajkoterapia w pracy z dzieckiem opracowała Joanna Pałka
Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli