W literaturze przedmiotu rozróżnia się uzależnienia od substancji psychoaktywnych oraz uzależnienia behawioralne – od wykonywania określonych czynności.

Substancje psychoaktywne

Substancje psychoaktywne (środki odurzające) to związki chemiczne, które wywierają krótkotrwały wpływ na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego. Sprawiają, że zaburzone zostaje działanie struktur mózgowych odpowiedzialnych za doznawanie przyjemności i odczuwanie przykrości. W efekcie u człowieka odurzonego dochodzi do zmiany stanu świadomości. Pojawiają się zakłócenia w zakresie przebiegu procesów umysłowych, odczuwania samopoczucia i nastroju oraz odbioru rzeczywistości.

W zależności od wpływu, jaki substancje psychoaktywne wywierają na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego, dzieli się je na:

• depresanty – które tłumią, zmniejszają jego aktywność (np. alkohol, opioidy, leki uspokajające i nasenne);
• stymulanty – pobudzające, wzmagające zachodzące w nim procesy (np. kokaina, amfetamina);
• halucynogeny – które wywołują omamy, urojenia (np. meskalina, psylocybina).

Istota uzależnienia od substancji psychoaktywnych

Uzależnienie od substancji psychoaktywnych to choroba ośrodkowego układu nerwowego, która objawia się zaburzeniami fizjologicznymi, behawioralnymi i poznawczymi. W ich efekcie człowiek traci kontrolę nad sobą. Odczuwa nieodparte pragnienie psychiczne oraz fizjologiczną potrzebę zażycia danego środka, co sprawia, że nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Jego dotychczasowy styl życia, potrzeby, nawyki, rekcje zostają wyparte przez zachowania zmierzające do przyjęcia kolejnej dawki substancji. Nie jest w stanie zachować abstynencji ani kontrolować ilości czy częstotliwości zażywania danego specyfiku.

Najczęściej wskazywanymi w literaturze przedmiotu objawami uzależnienia od substancji psychoaktywnych są: głód psychiczny, zespół abstynencyjny, tolerancja oraz utrata kontroli nad swoim zachowaniem.

Głód psychiczny definiowany jest jako bardzo silne pragnienie, odczucie emocjonalnego przymusu przyjęcia kolejnej dawki środka odurzającego.

Zespół abstynencyjny to szereg negatywnych odczuć emocjonalnych oraz zaburzeń somatycznych, które występują w tzw. fazie odstawienia – po przerwaniu zażywania lub zmniejszeniu ilości przyjmowanej substancji psychoaktywnej.

Fizjologiczne objawy zespołu abstynencyjnego różnią się w zależności od tego, jaką substancję psychoaktywną człowiek przyjmował. Najczęściej są to: nudności, zawroty głowy, bóle głowy, brzucha, mięśni, kości, zaburzenia rytmu serca, nieprawidłowe ciśnienie tętnicze, wzmożona potliwość, dreszcze, biegunka, zaburzenia łaknienia, nieprawidłowe napięcie mięśniowe. Objawy te ustępują z czasem, w miarę jak organizm człowieka oczyszcza się z pozostałości po przyjmowanym specyfiku.

Natomiast emocjonalne objawy zespołu abstynencyjnego są do siebie zbliżone i niezależne od tego, jakiego rodzaju substancję psychoaktywną człowiek stosował. Najczęściej są to: niepokój, przygnębienie, rozdrażnienie, silne odczucie przykrości. Symptomy te z czasem zaczynają dominować nad objawami fizjologicznymi i utrzymują się dużo dłużej od nich.

Tolerancja to zjawisko polegające na zmniejszaniu się wrażliwości organizmu na kolejne dawki substancji psychoaktywnej. Powoduje ono, że z czasem konieczne staje się przyjmowanie coraz większych dawek w celu uzyskania takiego samego efektu. Wskutek rozwoju tolerancji następuje intensyfikacja zażywania, czyli przyjmowanie danego środka coraz częściej, w coraz większych dawkach.

Głód psychiczny, zespół abstynencyjny i tolerancja sprawiają, że człowiek uzależniony traci zdolność kierowania swoim postępowaniem. Nie jest w stanie kontrolować własnych reakcji i zachowań związanych z zażywaniem substancji psychoaktywnej. Nie panuje nad tym, w jakim czasie i okolicznościach ją przyjmuje, w jakich dawkach ani jak często. Nie jest też w stanie utrzymać abstynencji. Stosuje dany specyfik, pomimo że przyczynia się to do wielu poważnych szkód. Ponadto, zażywaniu podporządkowuje całe swoje życie. Koncentruje się na zdobywaniu i konsumowaniu środka, od którego jest uzależniony oraz na odwracaniu następstw swojego nałogu. W efekcie zarzuca swoje zainteresowania, ogranicza aktywność społeczną, zaniedbuje obowiązki, rozluźnia dotychczasowe więzi z rodziną i przyjaciółmi.

Predyspozycje do uzależnienia od substancji psychoaktywnych

Nie wszystkie osoby mające kontakt z substancją psychoaktywną uzależniają się od niej. Jednak można wyróżnić pewną grupę ludzi o szczególnej podatności na uzależnienie. Wynika ona ze specyficznej konstelacji indywidualnych cech biologicznych i psychicznych, które w połączeniu z określonymi czynnikami środowiskowymi mogą prowadzić do rozwinięcia się nałogu.

W przypadku biologicznych predyspozycji do uzależnienia spore znaczenie odgrywają czynniki genetyczne. Niektóre cechy dziedziczne mogą bowiem odgrywać istotną rolę w rozwoju nałogu. Zalicza się do nich: podwyższoną tolerancję na substancje psychoaktywne, silniejsze doznawanie przyjemnych efektów ich działania oraz osłabione odczuwanie ich negatywnych skutków.

Psychicznymi czynnikami sprzyjającymi rozwojowi uzależnienia są względnie trwałe indywidualne cechy temperamentu i osobowości człowieka, takie jak: niski poziom samooceny, brak odporności na stres i frustrację, deficyty w zakresie umiejętności radzenia sobie z przykrymi emocjami, niski poziom kompetencji interpersonalnych i społecznych, zwiększone zapotrzebowanie na nowe bodźce.

Ryzyko rozwoju uzależnienia znacznie wzrasta, jeśli omówione determinanty biologiczne i psychiczne zostaną wzmocnione określonymi czynnikami środowiskowymi. Chodzi tu o takie cechy otoczenia jednostki, które ułatwiają jej przyjmowanie substancji psychoaktywnych. Zalicza się do nich między innymi: obserwowanie u osób znaczących przyjemnych skutków zażycia substancji psychoaktywnych, łatwy dostęp do tych środków oraz wysoki poziom tolerancji środowiskowej dla zjawiska przyjmowania omawianych specyfików.

Fazy rozwoju uzależnienia od substancji psychoaktywnych

Uzależnienie nie pojawia się nagle, lecz rozwija się stopniowo. W procesie tym można wyodrębnić kilka etapów.

Fazą wstępną jest tzw. inicjacja, czyli pierwsze zażycie substancji psychoaktywnej i poznanie efektów jej działania. Jeśli są przyjemne, istnieje prawdopodobieństwo ponownego sięgnięcia po dany środek.

Jeżeli nie będzie to skutkowało negatywnymi konsekwencjami, jednostka może przejść w fazę okazjonalnego używania. Na tym etapie przyjmuje dany specyfik w sposób niejako przypadkowy, rzadko i tylko w określonych sytuacjach (np. gdy zostanie poczęstowana, dla towarzystwa, dla zabawy).

Może się jednak zdarzyć, że w pewnym momencie człowiek sam zacznie poszukiwać możliwości przyjęcia środka odurzającego. Przejdzie wtedy na kolejny poziom, określany jako ryzykowny sposób stosowania substancji psychoaktywnych. W tej fazie jednostka jest jeszcze w stanie kontrolować przyjmowanie danego środka. Może decydować o tym, w jakich sytuacjach, jak często i w jakich dawkach będzie go zażywać. Na tym etapie pojawiają się już jednak pierwsze negatywne skutki odurzania.

Jeśli znajdujący się w tej fazie człowiek będzie kontynuował przyjmowanie substancji psychoaktywnej, z czasem negatywnych konsekwencji będzie więcej, będą występowały częściej i będą miały znacznie poważniejszy charakter. Ten etap określa się mianem zażywania problemowego.

W przypadku dalszego sięgania po środek odurzający, u człowieka może się wykształcić patologiczny sposób zażywania. Jest to już uzależnienie w sensie ścisłym. W tej fazie pojawia się przymus przyjmowania kolejnych dawek substancji psychoaktywnej oraz następuje utrata kontroli nad własnym zachowaniem. Występują także wszelkie możliwe negatywne konsekwencje odurzania się. Jednostka podporządkowuje się nałogowi. Koncentruje się na zażywaniu danego specyfiku, ukrywaniu swojego uzależnienia oraz odwracaniu jego negatywnych konsekwencji.

W najgłębszym stadium uzależnienia odurzenie staje się dla człowieka normą. Musi przyjmować dany środek, aby móc zwyczajnie funkcjonować. W związku z tym nie jest już w stanie ukrywać swojego nałogu ani odwracać jego skutków.

Rodzaje uzależnienia od substancji psychoaktywnych

W literaturze przedmiotu wskazuje się na trzy rodzaje uzależnienia: psychiczne, fizyczne i społeczne.

Uzależnienie psychiczne definiowane jest jako bardzo silne pragnienie, wręcz nieodparta żądza przyjmowania danej substancji psychoaktywnej w celu regulowania przeżywanych emocji i poprawy nastroju.

Uzależnienie fizyczne to patologiczny stan organizmu, w którym zażywany środek chemiczny został wbudowany w metabolizm komórkowy i stał się niezbędny do dalszego normalnego funkcjonowania fizjologicznego.

Uzależnienie społeczne wynika z faktu zażywania substancji psychoaktywnych w określonej grupie ludzi. Sprawia, że jednostka przystosowuje swoje zachowanie do sposobu ich funkcjonowania oraz przyswaja panujące wśród nich zasady związane z zażywaniem środków odurzających.

Psychologiczne mechanizmy podtrzymujące uzależnienie od substancji psychoaktywnych

Uzależnienie to zjawisko kształtowane i podtrzymywane przez trzy wzajemnie na siebie wpływające procesy psychologiczne. Są to: mechanizmy obronne, nałogowy sposób regulacji emocji oraz system iluzji i zaprzeczeń.

Mechanizmy obronne uniemożliwiają osobie uzależnionej dostrzeżenie i uświadomienie sobie prawdziwego źródła problemów, czyli przyczyn sięgania po substancje psychoaktywne.

Nałogowy sposób regulacji emocji sprawia, że człowiek zmierza do poprawienia sobie nastroju za pomocą środka odurzającego. Jest to jednak poprawa pozorna, w rzeczywistości bowiem nieprzyjemne samopoczucie nie mija.

Mechanizm iluzji i zaprzeczania zniekształca myślenie osoby uzależnionej na tyle, że nie jest ona w stanie samodzielnie, bez pomocy z zewnątrz, zauważyć i uświadomić sobie swojego nałogu. Mechanizm ten chroni uzależnionego przed przyjęciem informacji, które mogłyby uniemożliwić mu dalsze przyjmowanie danej substancji psychoaktywnej.

Uzależnienie od substancji psychoaktywnych jako choroba nawrotowa

Uzależnienie jest chorobą cykliczną, nawrotową. Oznacza to, że okresy abstynencji przeplatają się w niej z fazami przyjmowania substancji psychoaktywnej, zwanymi nawrotami. Czas trwania etapu abstynencji jest kwestią indywidualną i zmienną w osobistej historii choroby każdej osoby uzależnionej. Zależy od wielu okoliczności. Czynnikami spustowymi, czyli prowadzącymi do nawrotu, są najczęściej różnego rodzaju trudne emocjonalnie sytuacje życiowe, choroby somatyczne, urazy fizyczne oraz presja grupy, z którą uzależniony jest związany i z którą kiedyś przyjmował substancje psychoaktywne.

Tekst powstał w oparciu o następujące źródła:

• M. Filip: Nowe uzależnienia XXI wieku (Wszechświat, tom 114, zeszyt 4–6, rok 131, V-VI 2013)
• M. Jędrzejko (red.): Współczesne teorie i praktyka profilaktyki uzależnień chemicznych i niechemicznych

Autor: Elżbieta Wika – pedagog

Szkoła Podstawowa – portal dla nauczycieli